Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 9]

Er is geen genadeschot meer nodig
Nederlandse verhalen over Indonesië, vanaf de zeventiende eeuw tot nu

Het laat je niet los. verhalen van Nederlandse schrijvers over Indonesië, vanaf de eerste jaren der compagnie tot op heden Samengesteld door Rob Nieuwenhuys Uitgever: Querido, 436 p., f49,-

Hans Moll

Vroeger had je het grote Margriet-winterboek. Daar stond van alles in: puzzels, verhalen, strips, tekeningen. Je kreeg het, geloof ik, bij de Donald Duck. En met wekelijks de avonturen van deze ongemeen domme eend en het winterboek moest je de tijd van gedwongen binnenzitten door zien te komen. Daarnaast had het, in ieder geval voor mij, nog een andere functie. Wij waren pas in Nederland en er was veel dat ik niet begreep, het winterboek gaf in die mêlée van onbegrijpelijkheden een leidraad. Het zette merkwaardige gebeurtenissen in een alledaags kader.

Onlangs is er weer zo'n winterboek verschenen. De vormgeving is veranderd, er staan geen puzzels in, geen labyrinten, geen raadsels en geen cartoons, maar verder van alles. Het laat je niet los, luidt de titel en het bevat: ‘Verhalen van Nederlandse schrijvers over Indonesië, vanaf de eerste jaren der Compagnie tot op heden.’ De samensteller is Rob Nieuwenhuys. De leidraad die nu wordt geboden, verklaart echter geheel andere vragen. Laten we bij het begin beginnen.

Uit het grote Margriet-winterboek staat mij een tekening bij van een groepje kinderen en een wat ouder meisje. De kinderen staren geschrokken naar iets wat het meisje klaarblijkelijk net ver van hen heeft weggeworpen. Het bewuste voorwerp lijkt in stralen uiteen te vallen. Een van die stralen raakt het meisje in het gelaat.

Het verhaal bij deze tekening ging over een meisje, jong en mooi, dat kinderen van een wisse dood redt. De kinderen hebben in de duinen een ding gevonden waar zij mee aan het spelen zijn. Zij herkent het als een handgranaat, en weet het moorddadige speelgoed nog net op tijd weg te gooien. Helaas krijgt zij een scherf in haar gezicht, die een deel van haar schoonheid vernietigt en het licht uit een oog wegneemt. Gelukkig vindt ze tegen het eind van het verhaal een grote sterke man, die desondanks toch een goed karakter bezit, en met hem trouwt ze.

Rob Nieuwenhuys
bert nienhuis

We woonden in Den Haag, zoals wel meer mensen uit Indië, en dit dreigende verhaal was niet zonder zin. Nog dagelijks werden in bunkers en duinpannen onontplofte granaten, mijnen en scherpe patronen gevonden. Maar wat deze zoetsappige vertelling vooral voor mij deed leven was de combinatie schoonheid-verminking. Er was namelijk in de familie een nicht - of was het een dochter van een kennis? - die heel mooi was en een afzichtelijk litteken droeg. Ik was uiteraard verliefd op haar. We scheelden ongeveer vijftien jaar.

Roos was door een Indonesische vrijheidsstrijder met een dum-dum-kogel in de bovenarm geraakt. Om een dum-dum-kogel te maken kerft men in de punt van het projectiel een kruis. Als het doel treft, splijt hij uiteen. De vader van Roos was bij een andere gelegenheid voor de ogen van zijn vrouw door een amok makende inlander neergestoken. Het litteken van Roos lag als een afgehakte roofdierklauw op haar schouder, groot, paars en naar alle kanten uitdijend. Ik mocht er nooit naar kijken.

Door het Margriet-winterboek wist ik dat Roos iets voortreffelijks gedaan had, wat haar voorbeschikken zou een grote, sterke man te trouwen. Ook in Het laat je niet los komen vele Rozen voor. En hoe lieflijk ook de beschrijvingen, en hoe diep het verlangen dat uit de verhalen spreekt, vrijwel iedere schrijver vindt een vergeten handgranaat in de duinen van zijn herinnering. De hele bundel is doortrokken van geweld.

Van Willem Ysbrandtszoon Bontekoe tot en met Hans Vervoort bijten de slachtoffers in het stof van de tropen. Er worden beschreven: twee executies, een zelfmoord, twee voorbeelden van doodslag, een bloedwraak, vier verhalen over oorlogsgeweld, een over vijandigheid in het algemeen, drie over misdaad en straf, en twee over een dreigende ondergang op zee. Voldoende om als eindoordeel te vellen: het was niet pluis daar in Nederlansch Oost-Indië.

Daarmee doe ik het boek, noch de koloniale geschiedenis in het algemeen, recht. Er was ook veel liefde. Van Walraven en Maria Dermoût zijn mooie verhalen over echtelijke en moederliefde gekozen. Ook Vincent Mahieu en J. Eijkelboom weten wat echte liefde is, kunnen dat althans in hun verhalen overtuigend suggereren. Helaas eindigen bij hun de gelieven na veel bloed en tranen ook als verdrietige enkelingen. Een zekere doem ligt over Indië.

Bep Vuyk
erika visser

Deels komt dat omdat vijftien van de tweeëndertig uitverkoren schrijvers van na 1900 zijn. (Twaalf van hen leven nog.) Hun verhalen spelen zich af in een tijd dat de Nederlanders hun greep op Indië aan het verliezen waren. Zij bevonden zich in een situatie waarin zij, ondanks hun liefde voor het land, er langzaam alle steunpunten verloren. Dat zij deze steunpunten zouden verliezen was al voorbeschikt door de arrogantie van hun voorzaten, de grondleggers van het koloniale bewind.

Zo schrijft in 1724 al ene François Valentijn met verbazing en ontzag over de wijsheid van een inheems vorst waarmee deze zich voor een Hollands tribunaal verweert. ‘Hij gaf hun een antwoord zo opmerkelijk in een heiden en Alfoerees, als ik ooit van een verstandig Europeeër gewacht zou hebben.’ Desondanks wordt deze edele heiden ter dood veroordeeld door een landvoogd die ‘niet wilde bekennen kwalijk gedaan te hebben (...) dat wel meer in Indië gebeurt.’

Wezensvreemde samenleving

Tweehonderdvijftig jaar later tekent Beb Vuyk uit de mond van een Batakse arts op: ‘Het is verschrikkelijk om inlander te zijn, automatisch de mindere van iedere willekeurige Hollander.’ Een gevoeligheid die door weinigen voorvoeld is en waar later velen voor hebben moeten boeten.

De inlander was een enigma. Dat verklaart waarom het contact met de inheemse bevolking overwegend oppervlakkig van aard was. Natuurlijk, er werd gevochten, gecommandeerd, gevreeën. Er werden spoorwegen, plantages en ziekenhuizen gebouwd. Er werd allerwegen in het leven van de inlander ingegrepen, maar de blanken bleven buitenstaander in deze voor hen wezensvreemde samenleving. Ook de blanken die een Indonesische vrouw tot zich namen.

Walraven beschrijft zijn Soedanese vrouw Itih als volgt: ‘Nooit is zij in staat geweest mij te vertellen, wat zich toen in haar hart heeft afgespeeld. (...) zij was toendertijd trouwens alleen in staat antwoord te geven op de vraag: “Hoe?” Nimmer op de vraag: “Waarom?” Naar het waarom der dingen vroeg men in haar wereld niet.’ Als Walraven met Itih getrouwd is, groeit zij langzaam zijn wereld in, maar in de wereld van haar familie blijft hij een buitenstaander.

De palmbomen, de tropenzee onder een wolkenloze hemel, de rimboe, de rustieke kampongs, het blijft een decor. Een prachtig decor waartegen gemoord en verhangen wordt; wraak genomen en schipbreuk geleden. Jammerklachten klinken uit het bamboebos en uit de alang-alang springen Atjehse krijgers op, de klewang moordlustig geheven, maar het blijft allemaal een decor.

Jan Eijkelboom
willem diepraam

In een van de mooiste verhalen van de bundel schrijft Maria Dermoût over de verlokking van de tropen. Want al was de Indonesische wereld vreemd en vaak vijandig, wie wilde niet uit het schouwtoneel dat Nederland heette, weg? ‘Hier, dit hier, Holland en Leiden en Utrecht, en zelfs Leeuwarden en Groningen, (...) dat is de wereld niet (...), hier is nooit de wereld. Verlang je niet de wereld te zien? Te gaan, nieuwe paden, de wildernis in, niet altijd weer die vlakke oude paden; een berg, het is goed een berg te beklimmen en van bovenaf te kijken.’ Wie denkt niet, deze zinnen lezend, weg, weg uit deze zompige wereld met haar bordkartonnen manieren. Helaas, voor de tropen dient men het volle bedrag van een retourtje te betalen tegenwoordig.

‘Nee, geen genadeschot nodig.’ Met deze woorden eindigt Albert van der Hoogte zijn verslag van de executie van Pak Romat. Het slachtoffer wordt eind jaren veertig in Sidoardjo terechtgesteld wegens doodslag en het leiding geven aan rampok-partijen (rampok = plundering). Dit verhaal behoort tot de minder gelukkige keuzen van Nieuwenhuys. Maar de slotzin ervan zou als titel meer van toepassing zijn geweest dan Het laat je niet los. Daarin staat ‘Het’ voor de herinnering aan een tijd van ‘een bittertje drinken op de voorgalerij,’ de zwijnenjacht, soirees bij de assistent-resident en vele andere zaken, die net zo onherroepelijk begraven zijn als de paardetram of de trekschuit. Nog steeds spookt het tempo doeloe velen door het hoofd, het laat ze niet los, maar het kolonialisme waarin dit allemaal mogelijk was is afgelopen, uit: dood. Er is geen genadeschot meer nodig.

Zelfs van deze bloemlezing is het de vraag of zij nog nodig is. Het merendeel van de verhalen is eerder in de veel goedkopere Salamander-reeks verschenen. Weliswaar staat het boek, met band en stofomslag, mooier in de boekenkast en ligt het beter in de hand dan zo'n fliederig pocketje, maar begint het uitmelken van de Indische literaire koe op deze manier niet pijnlijk dicht in de buurt van dierenmishandeling te komen?

■