Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 5]

Een volwassen naïveteit
Willem Wilminks bloemlezing uit Hendrik de Vries' poëzie

Hoor! Zo is nooit gezongen! Hoor! door Hendrik de Vries Samenstelling en inleiding Willem Wilmink Uitgever: Bert Bakker, 148 p., f 14,50
Goyescos door Hendrik de Vries Herdruk Uitgever: Bert Bakker, 68 p., f 14,50

Rob Schouten

Het ziet ernaar uit dat van de dichters die bij ons het interbellum zijn poëtisch gezicht gaven, degenen die zich min of meer openbaar met romantische impulsen hebben opgehouden, langzaam uit het vizier dreigen te raken. Vergis ik me, of is er een schaduw gevallen over het werk van Roland Holst, Marsman, Slauerhoff, Herman van den Bergh, Hendrik de Vries, J.C. Bloem zelfs, al bevindt die laatste zich mogelijk aan de rand? Ik geloof dat zoal niet de lezers dan toch de tegenwoordige dichters en critici zich liever iets gelegen laten liggen aan het werk van meer realistisch en plastisch georiënteerde dichters, die romantische gevoelens wisten te reduceren tot eenvoudig taalgebruik, heldere beelden of ironie. Zo is Nijhoff van het hele gezelschap intussen toch wel de meest conjunctuurbestendige gebleken terwijl daarnaast de poëzie van de vroeger als té cerebaal of té kritisch of té prozaïsch beschouwde dichters Vestdijk en Du Perron dat van hun tijdgenoten langzaam begint te overtreffen.

Hendrik de Vries was van de belangrijke vooroorlogse dichters de eerste die afviel. Op het curieuze gezelschapje liefhebbers Hermans, Wilmink, Van der Vegt en een doodenkele neerlandicus na, kent vrijwel niemand zijn hele werk, dat overigens ook niet verzameld is uitgegeven. Ik zou niet graag de kost geven aan degenen bij wie De Vries ophoudt met het gedicht ‘Mijn broer’, de titel ‘Goyescos’ en een vage notie ‘romantisch expressionisme’.

Over de betekenis van de slotregels van ‘Mijn broer’, kon vijftien jaar geleden opeens een uitbundige woordenschermutseling ontstaan tussen Wilmink, Wesselo, Oversteegen, De Vries zelf en, u raadt het nooit, Henri Knap. Van Wilmink hoefden we het antwoord van de overleden broer ‘...Te vreeselijk om zich in te verdiepen. / Zie: 't Gras / Ligt weder dicht met iepen / omkringd.’ niet te begrijpen omdat de ik van het gedicht het zelf ook niet begreep. Aanhangers van close-reading probeerden daarentegen de geheimzinnige frase te herleiden tot een betekenisvolle mededeling.

Eendimensionaal mysterie

Gek is dat: sinds de eerste publikatie van dat gedicht in 1919 kon het zich decennialang moeiteloos in het geheugen blijven nestelen zonder dat iemand er veel van snapte. Wat voor ‘Mijn broer’ geldt, gaat op voor het hele oeuvre van De Vries. Men wist er zelden helder en analytisch over te schrijven, en zolang er ook geen behoefte aan tekstinterpretatie was en de poëziekritiek het mysterie van de poëzie zonder schroom het mysterie durfde te laten, ging het goed met De Vries' verzen. De laatste twintig jaar, sinds een analyserende en verhelderende wind door de letteren waait, gaat het slecht.

hans vermeulen

Het is opvallend dat niemand de raadsels in dit werk heeft kunnen ophelderen. Zelfs de uitputtende studie van Jan van der Vegt Vuur onder de wereld, waarin de hele De Vries aan bod komt, blijft grotendeels in algemeenheden, samenvattingen, parafrases en citaten steken. Ook Wilminks inleiding bij zijn kersverse bloemlezing Hoor! Zo is nooit gezongen! Hoor! lost weinig op en gaat voornamelijk over de biografische achtergrond van de gedichten. Zelfs Vestdijk, die van de pre-Merlijnse critici toch een van de zeer weinige analytische geesten was, kwam er niet uit. Zijn lange bespreking van De Vries' poëzie in Voor en na de explosie wordt geheel opgestookt aan een betoog over de retoriek. Hij citeert in dat artikel niet alleen geen enkel gedicht maar zelfs geen enkele dichtregel, verdiept zich er dus ook niet in. In dat opzicht staat het essay over De Vries geheel eenzaam te midden van de twintig andere in die essaybundel, waarin Vestdijk juist een opvallende voorkeur voor tekst-exegese aan de dag legt. Het lijdt geen twijfel of over deze gedichten kon hij alleen in globale termen spreken.

Er kleeft al met al een geheimzinnigheid aan de poëzie van Hendrik de Vries die kennelijk moeilijk is open te breken, een ééndimensionaal mysterie. Als we het over de magische, duistere kanten ervan hebben, betekent dat juist niet dat we er peilloos diep in verzinken. Want één ding is in elk geval wél duidelijk; als deze gedichten geheimzinnig zijn dan zijn ze dat manifest en aan de oppervlakte. Het opzettelijk suggestieve kan soms knap irriteren, vooral omdat het ook nogal eens met pathetisch, Bilderdijkiaans taalgebruik gepaard gaat. Dat geldt voor zowel het meeste werk uit De Vries' eerste periode, afgesloten met de eigen keuze Nergal uit 1937 (een titel die niet alleen ‘nergens’ en ‘overal’ samentrekt maar ook verwijst naar een figuur uit het Gilgamesj-epos), alsook voor het veel latere Goyescos uit 1971, dat zo per se heftig en meeslepend lijkt te willen zijn.

Hendrik de Vries lijdt, voor wie kwaad wil, nogal eens aan expliciete raadselachtigheid. Ik citeer uit Wilminks bloemlezing twee slotregels van twee gedichten die mooi en stemmig beginnen maar eindigen met de respectievelijke regels: ‘Een lijkig vaal, dat alles overspreidt, / Een schrik, ondraaglijk, als de schrik voor spoken.’ en ‘Soms, klaar gewekt, verneem ik onverwacht / Een voetstap, als een raadsel in de nacht.’ Beide lijden aan te veel uitleg; met het noemen van de spook- en raadselachtigheid verdwijnt die ook onmiddellijk. Het merkwaardige blijft overigens dat de dichter zich in beide gevallen van een vergelijking bedient. Met dit keer enige goede wil, zou je kunnen volhouden dat de vreemde beeldspraak om het mysterieuze met het mysterieuze te vergelijken een nieuwe geheimzinnigheid creëert, namelijk dat de ‘schrik’ en de ‘voetstap’ uit deze gedichten bij nader inzien toch minder of anders beangstigend zijn dan ‘de schrik voor spoken’ en het ‘raadsel in de nacht’ ons even willen doen geloven. Of het ook zo subtiel bedoeld is, blijft de vraag. Eerlijk gezegd vrees ik van niet, en waar de dichterlijke bedoeling ons koud kan laten, kan zijn overtuigingskracht dat niet.

Een veel geslaagder voorbeeld van een sluimerend raadsel geeft het volgende gedicht:

‘Na mijn reis was 't huis verlaten.
'k Liep door welbekende straten
Als een vreemdling, riep en riep,
Om van kelders, hol en diep,
Niets dan echo's op te jagen;
Kon alleen mijn echo's vragen
Waar zij waren heengegaan,
Hoe ik verder moest bestaan,
Of misschien hun ziel hier zweefde,
Of misschien 't klein dier nog leefde
Dat vertrouwlijk bij mij sliep.’

Hier wordt het antwoord tenminste verzwegen, het gedicht eindigt in een plotseling vraagteken.

Onmerkbare droogheid

Typerend voor de ééndimensionale poëzieopvatting van De Vries is dat hij van de echte Vijftigers alleen Hans Andreus kon waarderen, een dichter bij wie de poëtische impulsen ook nogal aan de oppervlakte dreven. Voor zijn diepzinnigheid en poëtische complexiteit is dat geen bijzonder goed teken. Maar De Vries lijkt ook in geen enkel ontwikkelingsstadium van zijn poëzie complex te willen zijn. Stellig voelde hij zich met Andreus enigszins verwant in een soort volwassen naïveteit. De Vries' dromen en angsten zijn uitgegroeide kinderangsten. Die kon hij echt treffend beschrijven en het zal ook wel om die reden zijn dat iemand als Wilmink zich zo tot zijn werk aangetrokken voelt.

Zijn mooiste en merkwaardigste gedichten vindt men in de bundel Toovertuin, waaruit Wilmink rijkelijk heeft geplukt. In Toovertuin staan merendeels angstige sprookjes en nare dromen die ontdaan zijn van hun specifieke romantische couleur locale. Zowel de personages als de verhaalde gebeurtenissen zijn kaal en naamloos, zonder enige verwijzing naar de canon van overgeleverde sprookjes en spookgeschiedenissen. Ze beschrijven oerangsten en -fascinaties, en brengen door hun onopgesmukte objectiviteit precies het bovennatuurlijke aan het licht.

In menig opzicht zou je ze kunnen zien als voorlopers van het werk van Wilmink zelf, maar ook van dat van Gerrit Komrij (die De Vries in zijn fameuze bloemlezing dan ook het volle pond gaf). Enerzijds rakelen ze romantische clichés op, anderzijds lijken ze die met onmerkbare droogheid en vanzelfsprekendheid door te prikken. Een prachtig voorbeeld van zo'n naïef-surrealistisch droombeeld is het volgende:

‘We waren alleen in huis.
We hoorden op 't venster kloppen.
We gingen ons gauw verstoppen
In 't bed en achter 't fornuis.
De deur werd opengebroken.
Een man en een vrouw kwamen binnen.
Waren dat mensen of spoken?
Ze zochten in alle kasten.
Speelgoed en lakens en linnen
En kroezen en tinnen kannen
Gaven ze weg door de ramen.
Daar stonden andere mannen.
Wij keken toe wat ze namen,
Hielden ons diep neergedoken:
Tegen zoveel vreemde gasten
Konden wij toch niets beginnen.’

Toen Boudewijn Büch ter gelegenheid van de toekenning van de P.C. Hooftprijs aan Hendrik de Vries besloot zich op te winden over de holle retoriek uit de eerste en laatste periode, sloeg hij de gedichten uit deze middenperiode wijselijk over. Geen wonder, hun objectiviteit, de lakonieke aankleding, pakte bij deze thematiek niet alleen gelukkig uit maar strookt ook nog steeds met zogeheten neoromantische tendenzen in onze dagen. De rest hoeft momenteel misschien niet meer zo nodig; tegen als hallucinaties vermomde hallucinaties zijn we vermoedelijk resistent geraakt.

■