Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 3]

Hendrik de Vries, laatste van een dichtersgeneratie
In zijn poëzie rinkelt de gestichtsbel

Hendrik de Vries (1896) is de laatste nog levende dichter van de generatie, waartoe ook Nijhoff, Marsman en Slauerhoff behoorden. Zijn voorliefde voor het expressionisme en surrealisme deed zich gelden vanaf zijn eerste bundel Het gat van Mars en het Milagrat (1917). Als dichter, wiens werk vaak als ‘hallucinerend met een mythologische inslag’ werd beschreven, is hij altijd enigszins een buitenstaander gebleven in de hoofdstroom van de Nederlandse poëzie, hoewel zijn werk in 1973 wel met de P.C. Hooftprijs werd bekroond. Hij woont al jaren geïsoleerd op het Groningse platteland en houdt zich afzijdig van alle publiciteit. Onlangs verscheen bij Bert Bakker Hoor! Zo is nooit gezongen! Hoor!, een bloemlezing uit zijn gedichten, samengesteld door Willem Wilmink, en een tweede herziene druk van Goyesco's, ter gelegenheid waarvan Rudie Kagie zijn leven portretteert.

Hendrik de Vries
hans vermeulen

Rudie Kagie

‘Het schijnt dat hij een dichter of zo is,’ zeggen ze met een duim over de schouder wijzend in het café aan de overkant. Of de dichter vaak dicht is de glazenspoelende kroegbaas onbekend: ‘Ze hebben ja altijd de gordijnen toe.’ De bejaarde bewoners van huize 't Woeste Hoekje aan de Onnerweg te Haren verkiezen het isolement boven het daglicht. Aanbellen heeft geen zin, de deur gaat zelden van het slot en zeker niet voor vreemdelingen. Onkruid overwoekert het tuinpad. In het dichtst bijzijnde café weten ze zich te herinneren hoe de door evenwichtstoornis geplaagde buurman zigzaggend en indringend rinkelend met de fietsbel het wegverkeer ontwrichtte. Een paar jaar geleden belandde hij 's avonds in een slootje. Hij bleef er de hele nacht liggen. Pas tegen het krieken van de ochtend werd zijn zwakke roep om hulp opgemerkt.

Een verborgen vreemdeling waarvan niemand het fijne weet - zo wordt een levende legende oud. Als alles goed gaat, viert Hendrik de Vries in augustus aanstaande zijn negentigste verjaardag. Openlijke huldeblijken zal hij ongetwijfeld weer uit de weg gaan, zoals hij deed toen hij zestig, zeventig en tachtig werd. Als alles nog beter gaat, kan hij in 1987 terugzien op een zeventigjarige carrière in de muze: in 1917 publiceerde hij in eigen beheer zijn debuutbundel Het gat van Mars en het Milagrat, een strijd van de verste toekomst en twee lofzangen. ‘Ik kan van dit werk alleen zeggen,’ merkte de dichter destijds in zijn voorwoord ernstig op, ‘dat het de schoonste en schrikkelijkste oogenblikken van mijn leven onmiddellijk spiegelt.’ In Het gat van Mars werd in surrealistische bombast het dreigend perspectief van een oorlog tussen planeten geschilderd. ‘Er valt geen touw aan vast te knopen,’ schrijft Willem Wilmink in de bloemlezing Hoor! Zo is nooit gezongen! Hoor!, die hij voor Bert Bakker samenstelde uit de vijftien andere bundels van Hendrik de Vries. Bij dezelfde uitgever verscheen gelijktijdig een herdruk van Goyescos, dat in 1971 voor het eerst bij De Arbeiderspers verscheen en daar twee jaar later vlot werd verramsjt.

De Vries is de laatste levende van een dichtersgeneratie. Hij was dik bevriend met Slauerhoff, met wie hij 's nachts diepzinnige gesprekken voerde tijdens wandelingen over het kerkhof. Toen Theun de Vries eens aan Slauerhoff werd voorgesteld, antwoordde deze: ‘Wát? Nog een dichter die De Vries heet? Dat kan niet. Er is maar één De Vries in Nederland en dat is Hendrik.’ Marsman raakte ‘haast overspannen van geestdrift’ toen hij poëzie van Hendrik de Vries voor het eerst onder ogen kreeg. Later zou De Vries minzaam vaststellen, dat Marsman hem ten onrechte als een ‘uit de Middeleeuwen verdwaalde monnik’ beschouwde.

Marsman omschreef de gedichten van De Vries als een ‘onaardsch en vulkanisch verschijnsel, dat plaats grijpt op een andere planeet’. S. Vestdijk kenschetste de poëzie als ‘in wezen mythologisch, niet in de eerste plaats door haar demonie, haar mystieke accenten, noch door haar atavismen, doch door haar hang naar het enorme, het op afstand zichtbare, door de aanwezigheid, kortom, van onmiskenbare en slechts door de uiterste zelftucht binnen de perken gehouden megalomanieën’. Anton van Duinkerken noemde in 1937 Hendrik de Vries in De Tijd ‘een voor velen raadselachtige figuur (...) omdat de stof voor zijn gedichten niet wordt ingegeven door gevoelens, waaraan de meeste moderne poëzie haar bestaan dankt’. De dichter was volgens Van Duinkerken ‘een der meest begaafde en minst populaire van deze tijd’. Zesenveertig jaar later bleek W.F. Hermans exact dezelfde mening toegedaan toen hij tijdens zijn omstreden Zuidafrikaanse toernee op 8 maart 1983 te Pretoria werd ondervraagd door het Suidafrikaanse Tijdskrif vir Letterkunde. ‘De grootste moderne dichter in Nederland is Hendrik de Vries, maar dat vindt verder niemand in Nederland,’ zei Hermans.

Niemand? Op 77-jarige leeftijd had De Vries de P.C. Hooftprijs, staatsprijs voor letterkunde 1973, in ontvangst genomen, dus vergeten was hij niet. Zijn bundels werden zelfs nog gelezen, onder andere door Boudewijn Büch, die het een ‘schandaal’ noemde dat de bejaarde ‘pastichemaker, imitator en zeer middelmatig taalkunstenaar’ met achtduizend gulden werd bekroond. ‘Ik gun een zeer groot mens een heleboel geld, maar dit is de Staatsprijs voor Letterkunde en toch niet de eerste prijs op een festival voor dronkemansgelal?’, polemiseerde Büch in Hollands Diep. De bundels van de gelauwerde poëet waren volgens hem ‘boeken vol uitgeschreven gebrabbel op een half-defecte bandrecorder die een cursus welsprekendheid heeft gevolgd bij een niet-erkend instituut’. Büch citeerde: 't Zwalpt voort, van een windhoos hoogkolkend omloverd. / Tot moordrazernij zwol 't festijn, zwijmeldol.

Hoe de bekritiseerde dichter spot en hoon onderging, is niet bekend en zal waarschijnlijk ook nooit bekend worden, want hij laat zich niet meer interviewen en schuwt ontmoetingen in het openbaar. Aan de andere kant was ook hij scherp en onverbiddelijk in het oordeel over poëzie die hem niet beviel. Leopold vond hij een verschrikking. Van de berijmde kritiek op Gorter, die hij op veertienjarige leeftijd schreef, wil hij zich vijfenzeventig jaar later niet distantiëren.

Gorter, Gorter!
'k Heb uw Meizang willen lezen
Maar begon al gauw te vrezen
Dat het, voor mijn dood, niet uit zou wezen.
Korter! Korter! Korter!

Onbarmhartig ook was zijn oordeel over de ‘experimentelen’, die er zijns inziens met de pet naar gooiden. De vijftigers parodieerde De Vries ondermeer in de poëziekritieken die hij in de jaren vijftig in Vrij Nederland schreef. Toen Bert Schierbeek de redactie verzocht, een einde te maken aan de ‘rijmelarijen’, waarmee kort tevoren Lucebert belachelijk was gemaakt, diende de criticus hem onmiddellijk van repliek: ‘Daarom, eer ik weer, o Schierbeek, / Deze neus in zulk gemier steek, / Eer ik, wat u geen manier leek, / Even heftig zal herhalen, / Mag uw kudde rustig dwalen. / Heel 't betoog, met zoveel klem, / Was de meeste gewone bierpreek, / Met een houding, of bij hem / Nooit een duiveltje uit een kier keek.’

Taboes

‘Die man lijdt natuurlijk aan een wonderlijke rijmdwang. Hij praat niet op rijm, maar het scheelt niet veel,’ zegt Jan van der Vegt, poëziecriticus te Heiloo en leraar Nederlands in Zaandam. Hij stelde in 1980 onder de titel Kritiek als credo een bloemlezing samen uit het kritische en essayistische werk van Hendrik de Vries en publiceerde tezelfdertijd de monografie Vuur onder de wereld over de dichter. ‘In de vijftigers heeft hij zich vergist, maar dat komt doordat hij zeer uitgesproken ideeën over poëzie heeft. Van de modernen kon hij uitsluitend Vroman en Andreus waarderen,’ zegt Van der Vegt. Met Willem Wilmink behoort hij tot de zeer weinigen, die er in slaagden tot het privédomein van de dichter door te dringen. De laatste jaren mag Van der Vegt de oude verzenmaker zelfs

[p. 4]

tutoyeren. Voor de NCRV-rubriek Literama maakte hij in 1971 en 1977 de enige twee radiogesprekken met De Vries die bewaard zijn gebleven. De dichter kwalificeerde zijn poëzie bij die gelegenheden als ‘romantisch expressionisme’ en wees op de ‘taboes’ die hij zich bij het scheppen oplegde: ‘Verzen die ik erg bewonder zouden, wanneer ze door mijzelf gemaakt zouden zijn, vol fouten zitten. Ik kan die fouten best hebben in anderen en zelfs niet als fouten beschouwen, maar bij mij gaat het zo ver dat ik nooit een woord laat beginnen - tenzij er een rust tussen is - met dezelfde letterklank waarop het vorige woord is geëindigd. “Een naam” kan dus in een gedicht van mij al niet staan, omdat die twee n's voor mijn allergisch gevoel elkaar hinderen.’ Jan van der Vegt zegt dat die uitspraak hem wantrouwend maakte. Alle bundels van De Vries ploos hij er nauwgezet op na - en ja hoor, hij kon er inderdaad geen woord in vinden dat begon met dezelfde letter als waarmee het voorgaande woord eindigde.

‘De schooltijd was niet gelukkig, de kinderen De Vries waren eenzelvig en schuw en ze werden in het harde Groninger kinderwereldje getreiterd,’ noteerde Van der Vegt in zijn boek over de door hem bewonderde kunstenaar. De jonge Hendrik schreef op zeer prille leeftijd al gedichten. Zeven jaar oud was hij, toen hij heimelijk vier versregels aan het papier toevertrouwde:

Sterren schitteren aan de lucht
In de donkere nacht,
De dief is gevlucht,
Hij wordt opgebracht.

Van der Vegt constateert dat de impressie al de vroege kenmerken vertoont van de copla, ‘het epigrammatische Spaanse volkslied waarvan Hendrik de Vries later de bewerker par excellence zou worden.’ Hij schreef de rijmpjes in het geniep en liet ze aan niemand lezen. Zijn grootste angst was dat zijn vader - een wereldvreemde taalgeleerde, die geen orde kon houden aan de school waar hij Nederlands doceerde - hem zou uitlachen. Het liefst wilde Hendrik later kunstschilder worden, maar dat vonden zijn ouders niet goed. Op school kon hij matig meekomen. Vrienden had hij niet. Maar toen hij wegens onvoldoende leerresultaten de HBS na twee jaar verliet, kon hij wél Lucifer van Vondel uit het hoofd reciteren. Hij kon een baantje krijgen aan het gemeentearchief van Groningen, waar hij tot 1946 bleef werken. Het was eenvoudige arbeid, die in geen enkel opzicht aan zijn artistieke aspiraties tegemoet kwam. 's Winters werkte hij met handschoenen aan en gekleed in een dikke jas in het onverwarmde lokaal: in een ruimte waar zoveel papier aanwezig was, mocht met het oog op brandgevaar niet gestookt worden. In de middagpauze maakte hij regelmatig een wandelingetje in de dakgoot van het Stadsarchief.

Dat hij zijn kamer in de ouderlijke woning geheel zwart had geverfd, heeft ongetwijfeld te maken met zijn hang naar het mystieke in die dagen. Het spookte in huis, hij wist het zeker en in menig gedicht van Hendrik de Vries zouden de spoken later tot leven komen. ‘Ik logeerde met mijn oudere broer in De Hof van Delft, een authentiek spookhuis,’ herinnerde hij zich in 1977 voor de NCRV-microfoon. ‘Wij sliepen bovenaan de trap, waar ze telkens 's nachts voetstappen tegen op hoorden komen. Dan zochten ze met een lantaarn. Er was zelfs geen deur tussen ons bed en de trap, dus iedere nacht waren we ervan overtuigd dat we weer naar huis wilden. (...) Het was een angst zoals ik die zelden in mijn leven gehad heb en dat gold voor mijn broer dito. (...) Ons eigen huis aan de Zuiderbinnensingel was volgens mijn broer ook bepaald bespookt.’ Zijn moeder verbleef veelvuldig in een psychiatrische kliniek. In de herziene druk van Goyescos die onlangs verscheen heeft de dichter een passage over een heksensabbat vervangen door een autobiografische jeugdherinnering: ‘De moeder, een voorname / Doch ziels-gestoorde dame / Doolt steeds door 't huis nog om. / Haar zoontje zwijgt. Zij hijgt / En siddert. Onheil dreigt.’

Handelschrift van ‘Stuntvluchten in de 20 en 30 jaren (terugblik 1977)’ - fragment
hans vermeulen

Copla's

‘Het is hallucinerende poëzie,’ vindt Willem Wilmink. ‘De Vries heeft me ook wel eens van zijn bijna paranormale voorgevoelens verteld. Hij droomde eens dat hij langs een fabriek liep, waar hij huilende arbeiders tegenkwam. Op diezelfde plaats kwamen vier dagen later vier mensen bij een auto-ongeluk om het leven. Dat paranormale aspect maakte zijn gedichten niet voor iedereen toegankelijk. P.N. van Eyck schreef in 1925 in De Gids, dat je in de poëzie van Hendrik de Vries de gestichtsbel kon horen rinkelen.’

Sommige gedichten schreven zichzelf als het ware, 's nachts, terwijl hij droomde. ‘Beide in de slaap ontstaan,’ vermeldt een toelichting bij de twee Perzische arabesken die in de laatste bloemlezing zijn opgenomen. Het gebeurde regelmatig: als De Vries wakker werd, hoefde hij zijn droom maar op te schrijven en dan had hij weer een gedicht. ‘Over Freud,’ weet Wilmink, ‘heeft hij eens gezegd dat het jammer is dat die man met zijn analyse een droom stuk maakte. Verder heeft hij veel bewondering voor Freud, volgens hem een dapper man die vaak schrok van zijn eigen ontdekkingen.’

Van alle staten had Spanje de mooiste vlag en de flamenco-muziek was de mooiste muziek die er was. Van 1924 tot 1936 - tot Franco aan de macht kwam - reisde De Vries jaarlijks naar Spanje, waar hij in schuren, stallen en krotten overnachtte. Duizenden volksgedichten vertaalde hij in het Nederlands. De Spaanse versvorm copla inspireerde hem tot vier bundels. In 1971 publiceerde hij bij een kleine uitgever in Zaandijk zelfs een boekje met rechtstreeks in het Spaans geschreven poëzie: Cantos éxtraviados del Español door Groninguense Enrique de Vries. ‘Er was een wedstrijd in het copladichten met een speciaal onderwerp. Dat werd mij door een misverstand zo laat meegedeeld dat ik bijna per kerende post heb moeten antwoorden. Toch heb ik de eerste prijs behaald,’ zei hij in 1977 in het radiogesprek met Jan van der Vegt. ‘Ik had al lang het gevoel dat ik het zou kunnen, maar omdat ik autodidact was, dacht ik dat ik mijzelf niet moest overschatten.’

De nacht (1920), Vlamrood (1922), Spaansche volksliederen (1931), Stormfakkels (1932), Atlantische balladen (1937), Toovertuin (1946), Gitaarfantasieën (1955) - de titels van de bundels spreken duidelijke taal over de inhoud. Hij bezong de nacht, waar andere dichters de dag, de mei en het geluk bejubelden. Hij verdwaalde in onderaardse krochten en duistere kelders. Zijn hemels waren zwart en overal zag hij rook opstijgen uit auto- en vliegtuigwrakken. Zijn ongebruikelijke voorkeuren - Bilderdijk, het Spaanse volkslied - maakten hem tot een voor tijdgenoten moeilijk te categoriseren buitenstaander. ‘Misschien begint zijn werkelijke grote tijd pas nu,’ schreef Willem Frederik Hermans twee jaar geleden in NRC Handelsblad. En, ging Hermans verder, ‘als ik een bloemlezing moest maken uit de Nederlandse poëzie van de laatste honderd jaar, zou ik er, denk ik, meer gedichten van De Vries in opnemen dan van Gorter, Marsman, of zelfs Slauerhoff. Ik geloof zelfs, dat ik op het ogenblik al niet de enige zou zijn, die dat zou doen.’

Willem Wilmink zegt dat zijn eigen gedichten sterk beïnvloed zijn door het werk van Hendrik de Vries, dat hij sinds 1948 bewondert: ‘Dat vind ik ten minste, maar De Vries is dat niet met me eens.’ Bij De Prom publiceerde Wilmink in 1983 Mijn Broer, Aantekeningen bij gedichten van Hendrik de Vries. Het gedicht Mijn broer uit 1920 heeft de afgelopen vijfenzestig jaar tot talloze speculaties geleid over de juiste bedoelingen van de maker. ‘In de tijd dat tekstinterpretatie in de mode was, werden er eindeloze discussies over dat gedicht gevoerd,’ herinnert Wilmink zich uit de periode dat hij aan het Instituut voor Neerlandistiek van de Amsterdamse universiteit doceerde. ‘Hendrik de Vries heeft me wel eens gezegd, dat hij achteraf Mijn broer liever helemaal niet geschreven zou willen hebben. Er zijn zóveel woorden aan vuil gemaakt, dat zijn andere werk er door op de achtergrond dreigt te raken. Hij vond het geloof ik niet leuk, dat ik Mijn broer toch weer in de bloemlezing heb opgenomen.’

Jan van der Vegt merkt op dat Hoor! Zo is nooit gezongen! Hoor! een ‘hele andere bloemlezing’ zou zijn geworden, als de selectie aan hem was toevertrouwd. Even was er sprake van dat hij samen met Wilmink de keuze zou samenstellen, maar omdat persoonlijke smaak zich slecht voor compromissen leent, werd daarvan afgezien. In het NCRV-interview dat Van der Vegt in 1977 maakte, hielp Hendrik de Vries de tekstinterpretators een handje: ‘Men heeft,’ zei hij, ‘er zich verbazend in verdiept hoe het toch mogelijk was dat in het gedicht Mijn broer met gij werd aangesproken. De doodeenvoudige oplossing van dat raadsel is dat ik het nooit in mijn hoofd zou halen om in mijn poëzie het woord jij te gebruiken.’

■