Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 11]

Decadente taalwoekeringen
De synoniemenjacht van Huysmans

Cahiers de l'herne: Huysmans Uitgever: Ed. de l'Herne, f121, -

Jan Siebelink

In het laatste deel van zijn dagboek Soixante-Dix s'efface (Gallimard) vertelt Ernst Jünger dat hij in de boekhandel van zijn dorp vroeg of er ooit naar Joris-Karl Huysmans werd gevraagd. ‘Jazeker. Drie keer per jaar gemiddeld’. Een Franse schrijver, gestorven in 1907, die nog steeds belangstelling opwekt in Beneden-Zwabenland kan niemand onverschillig laten en het zegt genoeg over het literaire lot van deze schrijver die via het naturalisme en het decadentisme bij het katholicisme uitkwam. Hij heeft nooit de triomfantelijke oplagen gekend van zijn leermeester en vriend Emile Zola met wie hij in 1876 kennis maakte en die in hem vooral ‘de excessieve etser van de impressie’ zag, maar hij heeft in Frankrijk en in het buitenland, buiten alle modes om, een fervente kring van bewonderaars gehad, vooral onder schrijvers en kunstenaars. De overgevoelige ambtenaar van Binnenlandse Zaken was een beetje uit Nederland afkomstig; zijn grootvader gaf tekenles aan de Militaire Academie in Breda, een oom was tekenleraar aan de Tilburgse hbs en telde Van Gogh onder zijn leerlingen en Huysmans' vader had zich laten naturaliseren tot Fransman na zijn huwelijk met een Française en tekende missaaltjes in Parijs. Op dit moment telt Huysmans zulke verschillende mensen als Ernst Jünger, Louis Ferron, Julien Cracq en Bruce Chatwin onder zijn lezers.

Een eeuw na de verschijning van A Rebours, Huysmans absolute meesterwerk, dat direct bij verschijnen, in 1884 grote invloed krijgt op Engelse en Franse estheten als Oscar Wilde, Arthur Symons, George Moore, Mallarmé, Gide, Valéry, verschijnen de Cahiers de l'Herne, met een uitgave die geheel gewijd is aan de schrijver van wie André Breton in zijn Second Manifeste zegt dat hij, met Rimbaud en Lautréamont, het surrealisme aankondigt door zijn vijandige houding jegens de ‘esprit français’, door zijn belangstelling voor verschijnselen als dromen en visioenen, zijn zwarte humor, kortom ‘de twintigste-eeuwse moderniteit van zijn romans.’

De opkomst van een materialistische maatschappij en zijn pendant - een uitgeputte, in ademnood verkerende wereld - dal is de fin-de-siècle-achtergrond waarin Huysmans oeuvre moet worden geplaatst. Van die wankelende, door uitholling van geloof en tradities geblaseerde wereld is Des Esseintes, de held van A Rebours, tegelijk slachtoffer en theoreticus.

Des Esseintes (of Huysmans) heeft een afkeer van het leger, van de burgerij, van voortplanting en betreurt het algemene verval waarin de literatuur en kunsten verkeren. Alleen Baudelaire, Poe, de Goncourt en de ‘modernen’ als Degas, Moreau en Redon worden bewonderd. In Là-Bas, uit 1891, dat het middeleeuwse en contemporaine satanisme tot onderwerp heeft en waarvan ik Gomperts eens hoorde zeggen dat hij het boek om zijn immorele karakter afkeurde, stelt Huysmans zich de vraag hoe hij het onzichtbare kan uitdrukken. Woedend op de grofheid van de epigonen van het naturalisme zal hij in deze roman alle bronnen van het ontluikende symbolisme aanboren... suggestie, dromen, zeldzaam jargon ontleend aan esoterische bewegingen, dat met de uiterste zorg in de tekst moet geplaatst worden. Hij droomt ervan de ‘grenzen van de kennis’ te verleggen om de mens ‘te peilen tot op de bodem’: een spiritualistisch naturalisme, zoals hij zelf zegt. Huysmans, als goed naturalist, documenteert zich minutieus over de zwarte kunst van zijn tijd, meent door incuben en succuben te worden belaagd en zoekt troost bij de trappisten in Igny. In En Route beschrijft hij zijn bekering en in La Cathédrale - Notre Dame de Chartres - onthult hij in de architectuur van het gebouw een verbijsterende wereld van correspondances, symbolen en getallen: het is een afspiegeling, tot in de kleinste details, van de kosmos. Men kan zeggen dat als het Frankrijk van de twintigste eeuw opnieuw zijn gotische kerken heeft ontdekt, dat voor een deel aan dit boek te danken is. Enige jaren voor zijn dood schrijft hij een heiligenleven over Lidwina van Schiedam.

Joris-Karl Huysmans, gefotografeerd door Taponier

Over al deze aspecten staan in deze aflevering van de Cahiers de l'Herne voortreffelijke artikelen, zoals La posterité d'A Rebours van Jean de Palacio, waarin de verhouding tussen A Rebours en The picture of Dorian Gray aan de orde komt. Er staat ook veel onuitgegeven werk in, zoals een verslag van Huysmans' reis naar Holland, waar hij Schiedam, Haarlem en Amsterdam bezoekt.

Geciseleerd

Zodra een schrijver zich bekeert tot een geloof - het doet er niet toe welk - zullen zijn boeken gewoonlijk aan kracht en spanning verliezen. Voorbeelden zijn Mauriac en Julien Green. Bij Huysmans is een dubbel wonder gebeurd: hij is bekeerd, maar geknield voor het altaar houdt hij zijn ogen open en houdt hij zijn handen gevouwen over de pen van de schrijver die hij is en wil blijven. Huysmans doet geen afstand aan wat voor hem altijd het allerbelangrijkste is geweest: de stijl.

Zelden heeft de stijl van een schrijver zoveel tegenstrijdige reacties opgeroepen. De gebroeders de Goncourt vonden die stijl ‘wonderlijk mooi geciseleerd’; Léon Bloy zei dat Huysmans de Franse grammatica bij haar staart grijpt, haar heen en weer zwiept en de trap afdondert. De universitaire kritiek, in de persoon van Sarcey, beschuldigt hem van een ‘style charlatanesque’.

In de Cahiers wordt aan Huysmans stijl veel aandacht geschonken. In 1883 vergelijkt Huysmans in een artikel over Degas diens doeken met de boeken van de gebroeders de Goncourt: ‘Jules en Edmond de Goncourt hebben een nieuw palet van tinten gecreëerd, een originele vocabulaire, een nieuwe taal.’ Onmogelijk zich te vergissen. Zoiets wil Huysmans ook. Niet gelijk aan, maar naar het voorbeeld van Degas en de Goncourt, droomt hij ervan zich een nieuwe en ongekende taal te smeden, met een weidser register, om adequater ‘het contemporaine leven weer te geven’. Naarmate deze houding tegenover de taal meer vorm krijgt, zien we Huysmans' ideeën over literatuur veranderen. Eerst bewondert hij de potige kracht van Zola, die in brede, zwierige trekken een scène wist op te zetten, daarin enkele goed uitgesneden silhouetten enige summiere handelingen laat verrichten en zo de hallen, de warenhuizen, de mijnen en de spoorwegen bezingt. Maar de mensen die er in verdwaald raken, zijn slechts figurant, hebben geen ziel. ‘Maar Zola was Zola, dat wil zeggen een ietwat massief kunstenaar, begiftigd met machtige longen en sterke vuisten.’ Nee, Zola kan hem niet meer bekoren. De gebroeders de Goncourt daarentegen zijn te weinig precies, te kronkelig, te nerveus. Alleen Flaubert... Maar Flauberts stijl is volmaakt. ‘Zijn Education sentimentale was voor ons een bijbel. Maar wat moesten we ermee beginnen? Het was perfect. Flaubert zelf zou hem zelf niet opnieuw hebben kunnen schrijven...’ (Het voorwoord van A Rebours, twintig jaar na de roman geschreven.)

In de Cahiers wordt overtuigend aangetoond dat de taal die de schrijvers aan het einde van de vorige eeuw in hun boeken gebruikten, in het artistieke milieu van die tijd, in literaire cafés en salons, werd gesproken. Het is Huysmans' origininaliteit geweest die specifieke taal, dit superargot, in de literatuur, in de roman, in te lijven. Met behulp van de computer is Huysmans' oeuvre lexicografisch gerubriceerd en zijn een aantal trucs en procédés ontdekt die hij gebruikt om zich zo die gedroomde, ongekende taal met een andere vocabulaire en een nieuwe syntaxis te creëren. Resultaat: een ongehoord rijk uitdrukkingssysteem, bestaande uit duizenden woorden, uitdrukkingen, beelden die vóór Huysmans niet bestonden en die tegelijk mikken op het pittoreske en het zeldzame. Ik zal enkele voorbeelden geven van woorden die onmiskenbaar Huysmans' kenmerk dragen.

Samenstellingen: indésir, inému, invu.

Afleidingen: pianoteux, humanitairerie, religionnettes, bedeaudaille.

Afleidingen op -iser, waarvoor alle symbolistische schrijvers een voorkeur hebben: hystériser, monomaniser, mélancholiser.

Neologismen met tegelijk een voor- en achtervoegsel: infundibuliforme (trechtervorming).

En enkele bravourestukjes van vooral morfologisch karakter: passages van de ene categorie naar de andere, creatie van een werkwoordsvorm uit een zelfstandig naamwoord of andersom: des flânes, voyoutes, prototyper.

Als we deze lexicale extravaganties, die voor een deel in de officiële taal zijn terechtgekomen, meer vanuit semantisch oogpunt bekijken, dan is de bedoeling van Huysmans duidelijk: alles is geoorloofd, als het woord maar een zekere graad van ‘eruditie’, van vreemdheid, van geheimzinnigheid krijgt. Zei Paul Valéry niet dat hij in Huysmans bekering in de allereerste plaats een voorwendsel voor de schrijver zag nog een extra taalregister te ontsluiten? In het openingshoofdstuk van Sainte Lidwine de Schiedam ordent hij een fabuleus festijn van militaire beelden, een vijftig stuks: ‘des redoutes de suppliques et des citadelles d'offices, des forteresses mystiques, troupes d'avant-garde, bataillons, colonnes légion d'élite etc.

De lezer moet niet vergeten dat Huysmans hier een gebedsdienst van een contemplatieve orde beschrijft.

Kunstmatig universum

Huysmans taalwoekeringen - zijn decadentie is vooral verwording van de taal - wekken op den duur gêne en groeiende irritatie op. Wat bijvoorbeeld te denken - en nu geef ik een voorbeeld uit de syntaxis - van deze karakteristieke Huysmansiaanse zin, met korte, uitgestelde eind val? il semble que si l'on écoutait bien dans les Pays-Bas, l'on entendait les vieux ossements et la poudre de ses très antiques saints, bruire (slotzin uit Sainte Lidwine de Schiedam). Huysmans deinst er niet voor terug om vóór die korte chute, in sommige passages in Là-Bas, tachtig woorden te plaatsen. Dit kunstmatige universum ontlokt Julien Gracq in En écrivant, en lisant (1981) de volgende boutade: Huysmans boeken lijken op bouwsels van zeldzame stenen, die door een aardbeving zijn verbrijzeld. Deze sofisticated taal is ongeschikt voor de dialoog. De personages in Huysmans boeken voeren schijngesprekken op. Het is steeds dezelfde stem die spreekt, of beter: dezelfde persoon die schrijft in plaats van te spreken. Dat is vooral het geval in Huysmans bekeringsromans.

Nooit is afdoende verklaard waarom A Rebours, in die taalluxe, zo'n wonder van evenwicht is geworden. Maar A Rebours kent slechts één persoon, dus één stem en

Vervolg op pagina 16