Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

De holocaust was geen voorpaginanieuws
De onverschilligheid van de Amerikaanse regering

The Abandonment of the Jews. America and the Holocaust 1941-1945 door David S. Wyman Uitgever: Pantheon Importeur: Van Ditmar, f 80,60

Edward van Voolen

De holocaust-hausse heeft in de meidagen van 1985 een hoogtepunt mogen beleven. De media hebben ruimschoots plaats ingeruimd voor de herinnering aan vroeger: de heroïek van het heldhaftige verzet of de stille tragedie van het onverwerkte leed. Ook de inmiddels al lang volwassen zonen en dochters van de betrokkenen mochten een graantje van de ellende meepikken: kinderen van collaborateurs en concentratiekampslachtoffers vertellen hun eigen verhaal. De aanspraak op of de ontkenning van leed, het al dan niet krijgen van een verzetskruis of een uitkering, de memoires en dagboeken, de foto's en films, de verzetsdocumenten van mannen en vrouwen - er lijkt nog steeds geen einde aan te komen.

Pogingen om het zwart-witbeeld van ‘goed’ en ‘fout’ te doorbreken zijn, ook voor zover ze niet van twijfelachtige herkomst waren, in de kiem gesmoord. De stelselmatige moord op zes miljoen joden - een cliché, een alibi om, wanneer eenmaal geconstateerd, tot de orde van de dag over te gaan?

Schilderij van Felix Nussbaum

Nu openbare sprekers en prekers weer hun gangbare geluid voortbrengen, is het misschien toch weer tijd om de vraag te stellen. Hoe was het in godesnaam allemaal mogelijk? De beantwoording moet van historici komen en niet, zoals mijn vraag lijkt te suggereren, van theologen. Voor zover de laatsten een rol hebben, is het alleen in het bepalen van de sinistere bijdrage die de christelijke traditie heeft geleverd aan het kille en uiteindelijk doodskoude klimaat van antisemitisme. Maar in hoeverre is de historicus, met de uitslag bekend, in staat tot een afstandelijke analyse van een massamoord? Afstandelijkheid wekt irritatie, maar dat doet te grote betrokkenheid ook. The Abandonment of the Jews balanceert zorgvuldig in het midden. Het is een op vele nog maar pas opengestelde archieven gebaseerd relaas over de politiek van de Verenigde Staten vis-à-vis de holocaust. Het Amerikaanse State Department was evenmin als het Britse Foreign Office van zins om joden te redden - integendeel, het onderdrukte de flauwe vormen van publiek protest en obstrueerde reddingspogingen. Beide regeringen vreesden dat onderhandelingen met de Duitsers een ongewenst grotere immigratie van vluchtelingen ten gevolge zou hebben. Het oprichten van een War Refugee Board was niet meer dan een loos gebaar. Vreemdelingenhaat en antisemitisme als voortbrengsel van het isolationisme van de jaren dertig? Kennelijk waren de Amerikanen niet bereid geloof te hechten aan de wreedheden die aan de Duitsers werden toegeschreven. Het argument was daarbij dat dergelijke verhalen over de rol van de Duitsers in de Eerste Wereldoorlog uiteindelijk nogal opgeblazen bleken te zijn. De skepsis van de massamedia was een ander element in de tragedie. Nieuws over concentratiekampen verscheen in de kranten, maar veel te sporadisch en zonder enige nadruk. De holocaust was geen voorpaginanieuws. Christenen noch ‘liberals’, noch intellectuelen, niemand zette zich echt voor de Europese joden in. De joden werden in de steek gelaten: dat zegt de titel, en dat is inderdaad de rode draad die door het boek heenloopt.

Schuldigen

Hoe indrukwekkend gedocumenteerd zijn betoog ook is, echt nieuw is Wymans conclusie niet. Voor wie zich enigszins serieus met de geschiedenis van de holocaust bezig houdt, komt Wyman niet met echte verrassingen. Een van de laatste, en controversieelste hoofdstukken van zijn boek, het bombardement op Auschwitz, verscheen al in 1978 in de kolommen van het maandblad Commentary en veroorzaakte de nodige kritische reacties. De onverschilligheid van de Amerikaanse regering en haar onwil om immigranten toe te laten (maar tien procent van het officieel toegestane aantal!) zijn eerder aan de kaak gesteld door bijvoorbeeld Arthur Morse in Terwijl de zes miljoen stierven (1968), Henry Feingold in The Politics of Rescue (1970), Walter Laqueur in The Terrible Secret (1980) of Martin Gilbert Auschwitz and the Allies (1981). Dank zij de Freedom of Information Act kon Wyman evenwel uitvoeriger en veel gedocumenteerder te werk gaan. Wyman is dank zij alle informatie ook veel beter in staat om de schuldigen van de rampzalige politiek aan te wijzen. In tegenstelling tot andere schrijvers, zoals Lucy Dawidowicz in The War against the Jews (1975) of Yehuda Bauer in The Jewish Emergence from Powerlessness (1979), beweert Wyman dat de joodse gemeenschap niet zozeer machteloos was, alswel zonder sterke leiders. Stephen Wise was te oud, Abba Hillel Silver te eenzijdig zionistisch. Hoewel de joodse organisaties het potentieel bezaten om invloed uit te oefenen bij de bevoegde instanties, bestreden zij elkaar onderling. Maar Wyman heeft er geen vrede mee alleen schuldigen aan te wijzen. Met de dramatische afloop van de oorlog voor ogen - zes miljoen slachtoffers van een stelselmatig voorbereide massamoord - stelt hij maar liefst twaalf programma's voor die joden de reddende hand hadden kunnen reiken. De programma's zijn ieder afzonderlijk tijdens de oorlog voorgesteld - en het optreden van de na de oorlog op raadselachtige wijze in Rusland verdwenen Zweedse diplomaat Wallenberg geeft aan dat dergelijke scenario's soms ook echt wel uitvoerbaar waren. Het opsommen van de mogelijkheden legt de politieke prioriteiten van destijds bloot en nodigt vanzelfsprekend uit tot de vraag of de reacties ten opzichte van ernstig bedreigde groeperingen tegenwoordig wel zoveel anders zijn. De angstige beklemming die van die vraag uitgaat en het vermoedelijk negatieve antwoord erop, vormen misschien een verklaring voor de fascinatie die van dit onderwerp uitgaat. Verstijfd van angst slaan omstanders een brand gade en belemmeren het reddingswerk - telkens weer opnieuw. Een vechtpartij dwingt afstand af: niemand waagt het in te grijpen. In Amerika beleeft Wyman inmiddels al de zevende druk van zijn boek. Ik betwijfel evenwel of hij ons, in de woorden van Jacques Presser bij de Nederlandse vertaling van Morse, zou ‘confronteren niet alleen met het tekort van daar en toen, maar ook met dat van hier en nu.’ Of we ‘waakzaam kunnen blijven tegenover die onpeilbare afgronden in ons allen, waaruit zulk kwaad heeft kunnen omhoog komen’? Goed verkopen doet de oorlog wel.

■

Edward van Voolen is conservator aan het Joods Historisch Museum te Amsterdam.