Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 3]

Célines lange treinreis door nazi-Duitsland
De wereld zat hem op de hielen

Louis-Ferdinand Céline (1894-1961) kan bezwaarlijk nog een veronachtzaamd of verzwegen auteur genoemd worden. Dat was het geval tot het jaar 1957: in dat jaar verscheen Van het ene slot in het andere. Die roman herstelde zijn reputatie die men niet in ere had willen houden vanwege zijn groteske antisemitische pamfletten in de jaren dertig en veertig.
Zijn reputatie werd gevormd door De reis naar het einde van de nacht (1932) en Dood op krediet (1936) en werd aangetast door beruchte pamfletten als Bagatelles pour un massacre (1937), l'Ecole des cadavres (1938) en Les beaux draps (1941), waaruit in 1971, aangevuld met fragmenten uit brieven en artikelen, een bloemlezing werd gemaakt onder de titel Van de ene dood in de andere. Na de vertalingen van De reis, Dood op krediet, Noord en Slot verscheen onlangs bij Meulenhoff de vertaling van Rigodon (1961), Célines laatste roman, evenals de drie voorgaande vertaald door Frans van Woerden. Bij de Arbeiderspers verscheen, in de vertaling van Jan Versteeg, Célines proefschrift uit 1924 over Philipp Ignaz Semmelweis, de arts die ervoor heeft gezorgd dat de hygiëne onder medici drastisch werd verbeterd. Eind vorig jaar tenslotte voltooide François Gibault het laatste deel van zijn biografie over Céline. Met hem had Michel Uyen in Parijs een gesprek.

Céline 1932-1944. Délires et persécutions door François Gibault Uitgever: Mercure de France, 378 p., f67,40
Rigodon door Louis-Ferdinand Céline Vertaling: Frans van Woerden Uitgever: Meulenhoff, 266 p., f39,50

Ed Jongma

Vier jaar na het verschijnen van deel III en acht jaar na deel I heeft Gibault nu in strakke regelmaat zijn grote Céline-biografie voltooid met deel II, dat de periode 1932-1944 bestrijkt, de periode van de opkomst van Céline als gevierd schrijver van de Voyage au bout de la nuit, gevolgd door de diepe verguizing van de mens Céline op grond van zijn antisemitische pamfletten en zijn collaboratie met de Duitse bezetter tijdens de oorlog. Het is zonder twijfel het deel waar met de grootste belangstelling naar is uitgezien omdat men hoopte eindelijk antwoord te zullen krijgen op een aantal netelige vragen die het fenomeen Céline had opgeroepen.

Het begon allemaal zo veelbelovend, in 1932. De Voyage sloeg in als een bom, en was oorzaak van het geruchtmakendste Goncourt-schandaal aller tijden, hetgeen iets wil zeggen gezien de reputatie van de Académie Goncourt op dit punt. Tegen alle verwachtingen en speculaties in ging de prijs niet naar Céline maar naar een schrijver van het zoveelste garnituur, Mazeline, voor diens roman Les loups. Het ongehoorde cynisme van de jury wordt het duidelijkst vertolkt door Roland Dorgelès, een van de leden die tegen stemde maar na afloop verklaarde: ‘Ik kan het u nu wel vertellen, de kandidaat waar mijn hart naar uitging was Céline.’ Dat Céline bij wijze van troostprijs de Renaudot in ontvangst mocht nemen, betekende nauwelijks een pleister op de wond. Hoe groot de algemene verontwaardiging was, blijkt ook al uit het feit dat het gemeentebestuur van Clichy, de Parijse wijk waar Céline werkzaam was als medicus, besloot hem een toelage te verstrekken uit het gemeentefonds van vijfduizend francs, een bedrag dat correspondeerde met de geldelijke waarde van de prijs. Een genereus aanbod, dat niettemin door Céline werd afgewezen. Zijn onafhankelijke instelling liet niet toe op welke wijze dan ook bij iemand in het krijt te staan.

Maar het spreekt vanzelf dat zijn naam als schrijver door deze affaire geenszins geschaad was, en Céline zette zich derhalve, na een periode van reizen, vol vertrouwen aan het schrijven van zijn tweede grote werk, de Mort à crédit, dat in 1936 verscheen. Tegenwoordig heeft men nogal de neiging om het oeuvre van Céline in tweeën te delen: de Voyage en Mort à crédit zijn het werk van de ‘onverdachte’ periode, maar dan volgt de cesuur van de pamfletten, die tot gevolg heeft dat alle werken die daarna geschreven zijn in de besprekingen de invloed ondergaan van de kennis die men heeft omtrent de racistische denkbeelden van de schrijver. Het uitstralingseffect wil dat men de ‘mindere’ literaire kwaliteiten van deze boeken dan tracht aan te tonen door ze te vergelijken met de ‘geniale’ romans uit het begin van de jaren dertig. In verband met dit menselijk trekje is het interessant om bij Gibault te lezen dat Mort à crédit na verschijnen zeer slecht werd ontvangen door de pers, zozeer zelfs dat de uitgever Denoël meende een apologie voor het boek te moeten schrijven, een vrij unieke situatie.

Zwartgallig navelstaren

De woede van Céline, die zich in de Voyage nog richtte tegen de oorlog en het kolonialisme, generaliseert zich in Mort à crédit tot een algehele misantropie. Het onbehagen dat dit opriep bij de toenmalige lezers wordt door Simone de Beauvoir in La force de l'âge uit 1960 nog eens als volgt verwoord: ‘Mort à crédit opende ons de ogen. Er bestaat een bepaalde rancuneuze minachting voor de kleine man, die een prefascistische instelling verraadt.’ Maar afgezien van deze psychologische duiding achteraf was het moment voor de publikatie van een boek als Mort à crédit ook niet erg gelukkig gekozen. In een tijd waarin men behoefte had aan stellingname inzake de stormachtige internationale ontwikkelingen kwam het zwartgallige navelstaren van Céline, zeker na een boek als de Voyage, als een ontnuchterende verrassing. Gibault schrijft hierover: ‘Het is niet onmogelijk dat Céline dit heeft gevoeld, en dat hij bij deze gelegenheid begreep dat het publiek van schrijvers andere dingen verwachtte dan het geromantiseerde verslag van hun vroege jeugd en van hun eerste ejaculaties. Het is een van de mogelijke verklaringen voor zijn latere engagementen.’

Ook Gibault moet blijkbaar gissen naar wat zich op dat moment bij Céline heeft afgespeeld, maar het feit blijft niettemin dat de romanproduktie tijdelijk wordt gestaakt. Kort na het verschijnen van Mort à crédit maakt Céline een reis naar Rusland - op eigen kosten, naar hij keer op keer verzekert -, schrijft naar aanleiding daarvan een vlammende aanklacht tegen het communisme, Mea culpa, en publiceert weer een jaar later - december 1937 - zijn eerste pamflet, de Bagatelles pour un massacre. Men onthoudt er volgens Gibault ten onrechte slechts de antisemitische scheldkanonnades van, want voor alles zou het een schildering zijn van de neergang van de Franse samenleving, met als hoofdschuldigen de film, maar vooral de wijn: ‘Laten wij recht doen aan het eenvoudige wijntje. Niets is beter in staat om de massa's tot misdaad en oorlog aan te zetten, of om hen af te stompen tot het gewenste niveau. Het meest afdoende en het goedkoopste verdovingsmiddel dat wij kennen is de wijn.’

De Bagatelles is zonder twijfel in eerste instantie een cynisch pacifistisch traktaat, en dat Céline een panische angst had dat het verzwakte Frankrijk een oorlog naar zich toe zou halen, is niet geheel onbegrijpelijk, maar om daar het ‘georganiseerde joodse racisme’ (Célines woorden), voor verantwoordelijk te stellen, is de zaken wel heel erg op hun kop zetten. Gibault wijst er voor de zoveelste keer

[p. 4]

op dat antisemitisme in het Frankrijk van voor de oorlog een ‘gewone’ zaak was, maar dat kan natuurlijk nooit gehanteerd worden als een verzachtende omstandigheid. Trouwens, het antisemitisme van Céline was door de exaltatie en overdrijving zozeer van eigen makelij dat hij zich in gelijke mate vervreemdde zowel van voor- als tegenstanders. Hij was, na korte tijd hoog in het zadel te hebben gezeten, gedegradeerd tot de slechte man uit de Franse letteren, een rol waar hij zich tot aan het einde van zijn leven mee heeft geïdentificeerd. Het paste dan ook volmaakt in zijn paranoïde waan dat de hele wereld hem op de hielen zat. Een fraai staaltje van dit laatste vinden wij tegen het einde van het boek, als Céline bij herhaling aan vrienden schrijft dat een RAF-bombardement op St. Malo in 1944 was uitgevoerd met het uitdrukkelijke doel hem, Céline, te doden.

Links: Céline en zijn vrouw Lucette Almanzor Midden: Brief van Céline aan zijn uitgever Gallimard over het contract voor ‘Rigodon’ Rechts: Céline met de papegaai Toto

Met het verschijnen van dit boek is het dossier-Céline voltooid. Gibault is erin geslaagd een overstelpende hoeveelheid materiaal bijeen te brengen, dat te zamen met de commentaren en verbindende teksten een nauwgezet feitelijk portret oplevert. Het moet een karwei van jewelste geweest zijn, en men kan Gibault niet dankbaar genoeg zijn, maar zoals zich vaker voordeed, bekroop mij bij lezing van dit boek opnieuw het gevoel dat Céline zelf toch weer weet te ontsnappen. Alles weten is kennelijk niet hetzelfde als alles begrijpen. Het raadsel wordt weliswaar kleiner, maar toch. Wat ik gemist heb - in het eerste deel nog het minst, maar daar moest Gibault ook vooral afgaan op overlevering -, is de treffende anekdote. De verhalen van vrienden en mensen die hem goed hebben gekend en die vaak beter dan documenten in staat zijn iets typerends van de schrijver te onthullen. Waarom, bijvoorbeeld, ontbreken in dit boek de ontmoetingen die Jünger in de oorlog had met Céline, terwijl die toch in diens dagboek op fraaie wijze zijn beschreven? Gibault noemt wel de animositeit die bestond tussen de twee schrijvers, maar als mededeling spoelt het weg in de zee van andere feiten. Van een biograaf verwacht men nu eenmaal meer dan objectieve verslaggeving. De behandelde figuur moet tot leven worden gebracht, en dat lukt Gibault slechts af en toe.

Spoorlijn

Gibault kwam in aanraking met Céline toen hij Lucette Almansor, de weduwe, leerde kennen, die hem vroeg Rigodon, Célines laatste boek, persklaar te maken. Marie Canavaggia, die vanaf Mort à crédit met deze taak was belast, was kennelijk niet meer beschikbaar. Deze Rigodon, het sluitstuk van de Duitsland-trilogie, is nu ook in het Nederlands vertaald door Frans van Woerden. Het valt niet moeilijk om hier in enthousiaste bewoordingen over te schrijven. Perfect, lijkt mij, en nergens de indruk wekkend dat het ‘slechts’ een vertaling betreft. Als Céline Nederlandstalig was geweest, zou Rigodon er ongeveer zo hebben uitgezien.

Een curieus boek trouwens, dat zich geheel op of langs de spoorlijn afspeelt in het Duitsland van het laatste oorlogsjaar, dat wordt geteisterd door luchtaanvallen en daardoor en door de verliezen aan het front, een volstrekt ontredderd beeld vertoont. De spaarzame treinen die nog rijden zijn maar ten dele in staat de grote stroom vluchtelingen te verwerken die probeert van erg naar minder erg te ontkomen. Op weg naar Isphahan, denkt men onwillekeurig. Temidden van hen Céline met zijn kleine gezelschapje, bestaande uit zijn vrouw, Lucette, de kat Bébert, en de acteur Le Vigan. Na de geallieerde invasie in Normandië zijn zij uit Frankrijk gevlucht met de bedoeling via Duitsland Denemarken te bereiken, waar Céline zijn vooroorlogse royalty's in puur goud heeft belegd.

Hoogtepunten van het boek zijn een beschrijving van de massamoorden op de vluchtelingen die door Duitse troepen bijeengebracht zijn op het kleine stationnetje van Oddort, en waar Céline en de zijnen nog net aan wisten te ontsnappen, en de geslaagde poging die Céline onderneemt om een vijftiental zwakzinnige vluchtelingetjes op de reddende trein naar Zweden te krijgen. Het is waarschijnlijk moeilijk te achterhalen of hier sprake is van de werkelijkheid of fictie, maar onmogelijk lijkt het niet. Bekend is immers dat Céline altijd op de bres stond voor de verworpenen in de maatschappij, de ‘compagnons de misère’.

Het curieuze van Rigodon is ook dat alle treinreizen die Céline gedurende het kleine jaar dat hij in Duitsland vertoefde, ondernam, zijn verdicht tot één lange treinreis dwars door Duitsland. Van een plaatsje bij Berlijn tot aan de kust, vandaar naar Sigmaringen in Zuid-Duitsland, en vervolgens nogmaals naar het noorden, maar nu echt naar Denemarken. Verhaaltechnisch geen probleem, ware het niet dat Céline verzuimd heeft de seizoenen aan te passen aan deze verdichting, waardoor men de overgang van lente naar herfst beleeft in slechts luttele dagen.

De grove compositie van de Duitsland-trilogie is duidelijk genoeg: het eerste deel, D'un château à l'autre, speelt zich geheel af in Sigmaringen, waar de regering-Vichy van Pétain op de vlucht was neergestreken. Historisch gezien is dat echter het laatste deel van Célines Duitse avontuur, terwijl het eerste deel, zijn verblijf in Baden-Baden en in de omgeving van Berlijn, zich in Nord, het tweede deel van de trilogie, afspeelt. Rigodon moet men dus chronologisch gezien plaatsen vóór en na Sigmaringen. Maar dit levert een probleem op: Sigmaringen was al beschreven in het eerste deel, dus hoe te verklaren dat hij, Céline, in Rigodon weer op weg is naar deze plaats? Jan Versteeg heeft het in een beschouwing die hij wijdde aan de chronologie van de trilogie over een kunstgreep die Céline zou hebben toegepast: ‘Hoewel hij eigenlijk maar één keer in Sigmaringen arriveerde, is het in Rigodon de tweede keer. Vandaar dat hij op het perron allerlei bekenden terugziet: Von Raumnitz bijvoorbeeld. Vandaar ook dat het verblijf in Sigmaringen in Rigodon wordt teruggebracht tot een simpel overstapje naar een speciaal voor Céline, Lili en Bébert gereserveerde trein. Als een soort cadeautje van zijn oude vrienden.’ Aardig, maar het klopt niet, want Céline besluit in Rigodon naar Sigmaringen te reizen omdat men hem vertelt, dat de regering-Vichy daar is aangekomen, en dat is nu juist de episode uit D'un château à l'autre. De slang bijt hier in zijn eigen staart.

Oververhitte brilleglazen

De verklaring is waarschijnlijk simpel, en dan krijgt Versteeg toch weer gelijk. Céline stierf onmiddelijk na de voltooiing van Rigodon, en hij heeft dus geen tijd gehad de tekst nog eens kritisch te bezien. Van Woerden wijst hier ook al op in zijn notities bij de vertaling, als hij het heeft over het vreemde spel van de seizoenen, maar voor Sigmaringen geldt het evenzeer. Gibault, die de tekst persklaar maakte, heeft waarschijnlijk te veel eerbied gehad voor het genie van Céline om eigenmachtig in te durven grijpen in diens proza. Voor de compositorische eenheid van de trilogie lijkt dit niettemin bij volgende drukken zeer gewenst.

Ondanks alle lof die de eerste twee romans van Céline altijd krijgen, gaat mijn voorkeur toch uit naar de Duitslandtrilogie. Niet alleen omdat zij handelt over een fascinerende periode in de geschiedenis - hoewel bekeken door de oververhitte brilleglazen van Céline - maar ook omdat de literaire stijl van Céline hier haar duidelijke hoogtepunt bereikt. Dat Van Woerden erin is geslaagd om deze stijl over te brengen naar het Nederlands stemt mij oprecht feestelijk. Alleen jammer dat hij geen notitie wijdt aan von Rundstedt, de architect van het Ardennenoffensief, die Céline tegen het lijf loopt bij de begrafenis van Rommel. En dat hij, in zijn notities, Célines moedwillige verbastering van de spelling van Vaillands naam (met een t in plaats van met een d) overneemt. Nu ja...

■