Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 6]

De grote traditie in de poëzie
Van Baudelaire tot Kouwenaar

Over poëtica en poëzie door A.L. Sötemann Beschouwingen, samengesteld en ingeleid door W.J. van den Akker en G.J. Dorleijn Uitgever: Wolters-Noordhoff, 250 p., f 45,-

Ton Anbeek

Eind augustus vorig jaar zei A.L. Sömann, hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde in Utrecht, de universiteit vaarwel. Dat afscheid is naar buiten toe met weinig tamtam gepaard gegaan; zo is mij geen enkel interview met de scheidende geleerde bekend. Toch zijn er weinig onderzoekers geweest die zo sterk de koers van hun vak hebben bepaald. Op ten minste drie gebieden heeft Sötemann vernieuwend werk verricht.

In de eerste plaats de roman-analyse. Zijn proefschrift over de structuur van de Max Havelaar (uit 1966) is en blijft een schoolvoorbeeld van hoe een gedegen analyse de opbouw van een boek kan verhelderen. Daarna richtte zijn aandacht zich vooral op een vakgebied dat in Nederland lange tijd verwaarloosd is: de editietechniek. Wat men met variantenonderzoek kan bereiken liet hij zien in zijn stimulerende boekje Op het voetspoor van de dichter (over de varianten van een onvoltooid gedicht van Leopold). Het is duidelijk dat Sötemann op dit terrein school heeft gemaakt. De eerste resultaten zijn voorbeeldige historisch-kritische uitgaven van Bloem en Leopold. Het is ook niet in de laatste plaats aan de Utrechtse inspanningen te danken dat er een bureau voor teksteditie werd opgericht.

Het derde gebied waarop Sötemann actief was, had ook betrekking op de Nederlandse poëzie. De artikelen die hij daarover schreef - sommige zijn inmiddels klassiek geworden, zoals zijn analyse van Leopolds ‘Regen’ - werden bij zijn afscheid door twee leerlingen gebundeld tot Over poëtica en poëzie.

A.L. Sötemann
gerrit noordzij

Sötemann ontwikkelde zijn visie toen hij zich met de poëtische opvattingen van Kouwenaar bezighield. De laatste schreef over zijn kunstbroeder Nijhoff: ‘Nijhoff is gisteren en ik leef vandaag en tussen zijn gisteren en mijn vandaag ligt een kloof. Dat heeft niets te maken met kwaliteit, maar met mentaliteit.’ Poëzie als die van Nijhoff is voor Kouwenaar dan ook ‘dood, geschiedenis’. Het aardige is nu dat Sötemann laat zien dat de denkbeelden van Kouwenaar over aard en functie van poëzie (zijn ‘poëtica’) een verrassende overeenkomst vertonen met die van Nijhoff. Om de kenmerken kort weer te geven: voor beiden neemt de poëzie een buitengewoon belangrijke plaats in, namelijk die van de godsdienst (Nijhoff: ‘Alle poëzie is een profane, wereldlijke mystiek’); ze leggen allebei de nadruk op de koele constructie in plaats van de emotie, zien het gedicht als een autonoom geheel, dat los van de maker staat en zijn eigen werkelijkheid vormt.

Maar deze en nog enkele verwante opvattingen zijn niet door Kouwenaar onbewust aan Nijhoff ontleend: het gaat om kenmerken van een brede poëtische traditie die zijn oorsprong vindt bij Baudelaire, een traditie die Sötemann ‘symbolisch’ noemt. Hij laat zien dat dezelfde ideeën zijn terug te vinden in de uitspraken van zulke op het eerste gezicht verschillende dichters als Mallarmé, Valéry, T.S. Eliot, Wallace Stevens, W.H. Auden, Stefan George, Yeats en Gottfried Benn. Wat Nederland betreft zijn naast Nijhoff en Kouwenaar de namen van Boutens, Van de Woestijne, de latere Van Ostaijen en Sybren Polet te noemen.

Vooral de laatste auteur is een boeiend geval, omdat hij er op het eerste gezicht een heel andere visie op na lijkt te houden. Voor Polet dient de poëzie iets bij de lezer teweeg te brengen, een mentaliteitsverandering die uiteindelijk tot sociale actie zou kunnen leiden. Dat is een romantisch, geen symbolisch credo. Meermalen heeft Polet dan ook verklaard dat hij tot deze andere traditie behoort die in oppositie staat tot de in zichzelf besloten symbolistische. De Amerikaan Walt Whitman is de stamvader van deze stroming, waartoe ook Coleridge, Wordsworth, Keats, Verhaeren, Kloos, de jonge Verwey en Gorter gerekend kunnen worden. Maar als Sötemann de poëtica van Polet onder het mes neemt, blijkt de meerderheid van diens ideeën volmaakt te passen binnen de brede Baudelaire-traditie.

Dit onderzoek laat overtuigend zien hoe schijnbaar verscheiden dichters wat hun essentiële uitgangspunten betreft heel dicht bij elkaar kunnen staan; en dat zelfs iemand die er niet bij denkt te horen, in feite de grote symbolistische traditie volgt. Als er iets is dat in Over poëtica en poëzie wordt onderstreept, is het juist het belang van de traditie. Volmaakte originaliteit is immers ondenkbaar, zegt Sötemann meer dan eens, want die zou door niemand begrepen worden.

Van twee naar vier

In de loop der tijd heeft Sötemann deze ideeën toegespitst en uitgewerkt. Zo breidde hij het aantal van twee tradities (de symbolische en de romantische) uit tot vier: de classicistische en de realistische kwamen erbij. Het is de vraag of deze verbreding alleen winst oplevert. In de eerste plaats blijft de realistische poëtica wat apart staan, omdat zij uiteraard vooral op het proza en niet op de poëzie van toepassing is. Verder doet het wat vreemd aan dat deze traditie gekenmerkt wordt door ‘spontaneïteit, impulsiviteit en onbekommerdheid’. Zo'n typering doet mij denken aan het werk van iemand als Simon Vinkenoog; maar welke prozaïst van klasse is echt ‘onbekommerd’?

Een ander probleem doet zich voor bij de categorie die de ‘classicistische’ (of pragmatische) wordt genoemd. Daarbij staat onder meer het effect van het werk op de lezer centraal. Betekent dit dat dichters die eerst romantici heetten (zoals Whitman en in zijn voetspoor Polet) nu vanwege hun nadruk op de sociale functie van poëzie classicistisch moeten worden genoemd?

Het is duidelijk dat Sötemann zich het best op zijn gemak voelt bij de symbolistische dichters. Daarom is het niet verwonderlijk dat de analyses van afzonderlijke gedichten, die het tweede deel van de bundel in beslag nemen, voornamelijk gericht zijn op ontrafeling van verzen uit de symbolistische traditie.

De ideeën van Sötemann over de verschillende poëtica's hebben zich, zoals uit de bundel duidelijk blijkt, in de loop der tijd gewijzigd. Natuurlijk bestond de mogelijkheid dat Sötemann zijn visie in een samenvattende studie had afgerond. In plaats daarvan verkoos hij een bundeling van de oorspronkelijke artikelen. Dat heeft voor- en nadelen.

Het nadeel is dat van de redundantie. Het grote stuk ‘Twee modernistische tradities’ bijvoorbeeld herhaalt de ideeën die in de artikelen over Kouwenaar en Polet al waren gepresenteerd, zodat men citaten als oude vrienden tegenkomt.

Het voordeel daarentegen is dat men als lezer veel meer dan anders het geval zou zijn de ontwikkelingsgang van het onderzoek kan volgen, wat op mij althans juist stimulerend werkte. In feite wordt de lezer gedwongen tot variantenonderzoek, het is of men verschillende versies krijgt voorgelegd van eenzelfde tekst. Zoals Sötemann zelf gefascineerd de ontwikkeling van de versregels van Leopold volgde, zo kan de lezer hier, in het voetspoor van de onderzoeker, nalopen hoe een geleerde tot een coherente visie komt. Wie de kleine ongemakken voor lief neemt, wordt rijkelijk beloond.

■