Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 11]

De technologische imperatief
Motor achter de bewapeningswedloop

Arms in the '80s. New Developments in the Global Arms Race door John Turner & SIPRI Uitgever: Taylor & Francis, 118 p., f31,45

Jan Melissen

Menigeen zal de laatste tijd verstrikt zijn geraakt in de complexiteit van de discussies over de hedendaagse bewapeningswedloop en wapenbeheersing. Dit behoeft geen verwondering: een belangrijk kenmerk van deze discussies is dat ze al te vaak aan de feiten voorbijgaan. Mythevorming is in de geschiedenis van de nucleaire bewapeningswedloop eerder regel dan uitzondering. Verder lopen de media veelal trouw aan de leiband van de telraamdiplomatie der supermachten en is de berichtgeving in de dagbladen - noodzakelijk - fragmentarisch, waardoor het zicht op de bredere context van de bewapeningswedloop verloren gaat. Inzicht in de ingewikkelde problemen van deze materie vereist een samenhangend beeld van de bewapeningsvraagstukken in de huidige koude oorlog.

Het ministerie van Buitenlandse Zaken heeft dit gat in de markt klaarblijkelijk gesignaleerd. Meer dan 180.000 (!) exemplaren van de vijfenzeventig pagina's tellende brochure Over veiligheid en vrede zijn inmiddels over de toonbank gegaan. Welke uitgever van politieke boeken zou niet trots zijn op een dergelijke oplage? Niettemin laat dit goed ogende boekje veel te wensen over. Het draagt in aanzienlijke mate hel stempel van de Atlantische visie van onze minister van Buitenlandse Zaken en laat geen twijfel bestaan over wie in het Oost-West-conflict de good guys en de bad guys zijn. Jammer genoeg worden de redenaties van de samenstellers ondersteund door een zeer eenzijdige presentatie van feitenmateriaal, dat overigens zonder bronvermelding wordt opgevoerd. De brochure van het ministerie is gratis verkrijgbaar, maar wie een evenwichtig boek over de huidige bewapeningsproblematiek wil lezen kan zijn heil beter elders zoeken.

Een waardevoller bijdrage is het zo juist verschenen Arms in the '80s. New developments in the global arms race, een ABC van bewapening en ontwapening dat is gebaseerd op het gezaghebbende Yearbook of World Armaments and Disarmament van het Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI). Dit in 1966 opgerichte onafhankelijk onderzoeksinstituut wordt wereldwijd om zijn betrouwbaarheid geprezen. Het lijvige zevenhonderd pagina's dikke jaarboek blijkt echter voor velen een te hoge drempel te zijn door de soms technische hoofdstukken, de omvang en de prijs van f 148,50. De veel toegankelijker beknopte bewerking van het jaarboek laat zien dat dunne boeken soms daar een dienst kunnen bewijzen waar dikke boeken falen.

Arms in the '80s bestaat uit drie delen. Het eerste deel bestaat uit een beschrijving van de recente strijdpunten en trends in de bewapeningswedloop, alsmede een overzicht van de lopende besprekingen over wapenbeheersing. In het tweede en grootste deel worden een aantal onderwerpen verder uitgediept. Behalve uiteenzettingen over verschillende soorten wapens vinden we hier hoofdstukken over de internationale wapenhandel en de militaire uitgaven in de wereld. Zoals in het eerste deel van het boek wordt ook hier besloten met het onderwerp wapenbeheersing - een thema dat in de uitgaven van het SIPRI hoge prioriteit geniet. Het SIPRI is overigens niet optimistisch, waar het gaat om wapenbeheersing. Bij de belangrijkste vraag of de beide supermachten vinden dat ze wederzijds gebaat zijn bij beperkingen op hun bewapeningsprogramma's plaatst het instituut al in de inleiding een groot vraagteken. Immers, de onderhandelingen vinden plaats tegen de achtergrond van een ongekende uitbreiding en modernisering van de arsenalen in Oost en West. Dit zou een sterk signaal zijn dat de politieke en militaire leiders aan beide zijden meer toekomst zien in het versterken van hun militaire kracht dan in wapenbeheersing. Het derde deel van het boek bestaat uit bronnenmateriaal dat het betoog moet ondersteunen. Alle tabellen en grafieken komen van het SIPRI. Met name dit laatste deel, alsook de verklaring van technische begrippen en de lange lijst met gebruikte afkortingen zullen na lezing nog vaak hun diensten kunnen bewijzen.

Pariteit

Centraal in het bock staat de technologische imperatief als motor achter de bewapeningswedloop. Hiermee bedoelt het SIPRI dat de technologische ontwikkeling anticipeert op de toekomstige militaire behoeften: eerst komen de stadia van de research en het ontwerp van een nieuw wapensysteem, pas daarna volgt de rationalisatie voor de produktie ervan. In de als onvermijdelijk geziene maatregelen van de rivaal tegen de eerder ontwikkelde eigen systemen wordt dan gemakkelijk een post hoc rationalisatie gevonden voor het genomen moderniseringsbesluit. De onderhandelaars in Genève hebben zich volgens het SIPRI tot op heden onvoldoende rekenschap gegeven van de implicaties van de snelle technologische ontwikkeling. Ze richten zich op de wapens van het verleden in plaats van op de technologieën van de toekomst. Het tellen van aantallen kernkoppen heeft volgens het SIPRI geen enkele zin, omdat deze niet meer dan een nevenprodukt van de technologische ontwikkeling zijn. Een ander bezwaar tegen de numbers game van de supermachten is dat de eis van gelijke aantallen kernkoppen aan beide zijden, ofwel pariteit, niet op militaire maar op politieke overwegingen berust. Vanuit militair oogpunt is gelijkwaardigheid van de wapensystemen afdoende voor een effectieve afschrikking. De recente technologische ontwikkelingen herbergen veel fundamenteler gevaren die het evenwicht kunnen destabiliseren, namelijk de verhoogde doelaccuratesse van de nieuwste kernwapens als de SS-20 en de Pershing-2 en het opstellen van deze wapens in vooruitgeschoven posities, bijvoorbeeld in Tsjechoslowakije en de Bondsrepubliek Duitsland.

Reagan en Gorbatsjov, Genève 1985

Het SIPRI verabsoluteert echter de rol van de technologie in de bewapeningswedloop, met als gevolg dat de politiek er in het boek bekaaid van afkomt. De technologische imperatief wordt afgeschilderd als een autonome factor, terwijl in feite politieke besluiten een belangrijk aandeel kunnen hebben in het afnemen, uitputtend gebruik maken of sturen van wapentechnologische mogelijkheden. President Reagans Strategic Defense Initiative en het Eureka-project kunnen in dit verband gelden als voorbeelden van de stimulerende en sturende rol van de politiek. Verder zegt het SIPRI niets over de dreigingsperceptie die als politieke factor het bewapeningsproces mede in stand houdt.

Een nucleaire confrontatie tussen Oost en West begint volgens het SIPRI in de ruimte. Gezien de essentiële rol van satellieten in het oorlogsmanagement wordt algemeen aangenomen dat deze als doelen in een toekomstige oorlog de hoogste prioriteit zullen krijgen. De mogelijkheid tot vernietiging van de vijandelijke commando-, controle- en communicatiestructuur (in militair jargon: C³) is een aspect van Star Wars dat een enorme destabiliserende werking heeft, omdat hierdoor een zogenaamde war-fighting-capability binnen bereik komt. SDI als moreel hoogstaand alternatief voor de dreiging van een wederzijds verzekerde vernietiging is volgens het SIPRI weliswaar aantrekkelijk, maar een sprookje. Als de Verenigde Staten er op lange termijn in slagen om een effectief strategisch defensiesysteem van de grond te krijgen, dan is het niet plausibel dat de Sovjetunie hierop zal reageren met een reductie van haar offensieve wapensystemen. Verder geeft het te denken dat SDI is gepresenteerd in het kader van een grootscheeps offensief defensieprogramma - de militaire uitgaven van de Verenigde Staten zijn sinds 1980 met bijna 40 procent gestegen. Voor de Sovjet-leiding moet dit welhaast lijken op een poging tot het verkrijgen van een nucleair overwicht.

Conventionele oorlogen

In de hitte van de hypothetische nucleair-strategische debatten in de geïndustrialiseerde wereld wordt nogal eens voorbijgegaan aan de conventionele oorlogen die op dit moment in de Derde Wereld worden gevoerd. Twee minder besproken problemen in de bewapeningsdebatten die eveneens in Arms in the '80s worden behandeld, chemische oorlogvoering en de internationale wapenhandel, komen in de Golfoorlog tussen Iran en Irak pregnant tot uitdrukking. Voornamelijk in 1984 heeft Irak in deze nu al vijf jaar durende oorlog gebruik gemaakt van mosterdgas. Hiermee schond het land het Geneefse Protocol van 1925 dat het gebruik van chemische middelen in oorlog verbiedt. Tenminste 3500 Iraniërs werden door het gebruik van dit wapen gedood of gewond, maar ondanks de bewijzen door de Verenigde Naties en de grote ontsteltenis in de wereldopinie zijn de Algemene Vergadering en de Veiligheidsraad niet in staat geweest om Irak expliciet te veroordelen - wat onder meer aan de oppositie van de Sovjetunie te wijten is. Hierdoor is een kwalijk precedent geschapen: blijkbaar kan een land straffeloos gebruik maken van chemische wapens, in weerwil van internationale verdragen.

De meeste landen hebben inmiddels hun afkeuring uitgesproken over het zich voortslepende conflict tussen de twee Golfstaten. Ook de landen die een duidelijk geldelijk belang hadden bij de voortduring van de oorlog. Tussen 1980 en 1983 exporteerden de Verenigde Staten, de Sovjetunie, Frankrijk, Italië en de Duitse Democratische Republiek wapens naar beide partijen. Als het op de internationale wapenmarkt dringen geblazen wordt staan de moraal en het economisch belang van wapenleveranties op gespannen voet.

Arms in the '80s hoort thuis op de boekenplank van iedereen die behoefte heeft aan een beknopt en op verifieerbare feiten gestoeld boek dat inzicht geeft in de problemen van de hedendaagse bewapeningswedloop en de mogelijke perspectieven bij wapenbeheersing. Alleen al de ruime hoeveelheid bronnenmateriaal maakt het boek interessant. Deze bronnen dienen evenwel met de nodige voorzichtigheid te worden gehanteerd: militaire kracht hangt van een heel scala factoren af die niet in de tabellen zijn te vinden en deze tabellen zeggen ook niet veel over de gevoerde bewapeningspolitiek. Tenslotte maakt zelfs het SIPRI fouten: zowel in het jaarboek als in deze verkorte bewerking wordt Frankrijk als lid van de NAVO genoemd. Dit land is echter geen lid van het militaire deel van deze organisatie.

■

Arms in de '80's verschijnt eind januari in Nederlandse vertaling bij Uitgeverij Raamgracht.
Jan Melissen is als wetenschappelijk medewerker verbonden aan de vakgroep ‘Internationale Betrekkingen en Volkenrecht’, FSW-a van de Universiteit van Amsterdam.