Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 7]

Het getto in Warschau

Bedelaars in het getto

Alsof je met blote voeten op een slak trapt
Een ideeëngeschiedenis van het racisme

De mythe van de minderheid door Sietske Altink Uitgever: Veen, 288 p., f 29,50

Benjo Maso

Sietske Altink, als filosofe verbonden aan de Rotterdamse Erasmus Universiteit, is de schrijfster van Huizen van illusies, een studie over prostitutie die bij het verschijnen nogal wat negatieve reacties teweeg heeft gebracht. De mythe van de minderheid ligt op een heel ander terrein: het pretendeert een antwoord te geven op de vraag hoe en door wie ‘minderheden’ in de loop der eeuwen tot een ‘probleem’ zijn gemaakt. Altink probeert dit antwoord niet te vinden door naar sociologische en psychologische verklaringen te zoeken, omdat er over dat onderwerp volgens haar al ‘vele uitstekende werken’ geschreven zijn. Zij beperkt zich tot een ‘ideeëngeschiedenis’ - kennelijk meent zij dat het aantal ‘uitstekende werken’ op dat gebied minder groot is. Nu is een nieuw boek natuurlijk op elk terrein welkom, wanneer het tenminste een goed boek is of wanneer het inzichten biedt die nog niet eerder geformuleerd zijn. In deze categorie valt De mythe van de minderheid zeer beslist niet.

De titel van Altinks boek suggereert dat het over ‘minderheden’ in het algemeen gaat, maar dat is niet het geval. Het handelt uitsluitend over minderheden die door bepaalde groepen mensen geacht worden tot een ander ‘ras’ te behoren. Bovendien beperkt zij zich met haar ‘ideeëngeschiedenis’ vrijwel geheel tot de ‘rassentheorieën’ van voor 1945. Weliswaar komen de huidige ‘etnische minderheden’ ter sprake in het laatste hoofdstuk, maar dit staat in feite los van de rest, omdat Altink er niet in slaagt om de discriminatie waaraan deze groeperingen blootstaan te verbinden met het racisme van voor de oorlog. Een van de redenen hiervoor is dat zij de ‘ideeënhistorische’ benadering van de eerste hoofdstukken in dit gedeelte verlaat, en vervangt door een soort sociologische beschouwing. Deze mondt uit in de zo langzamerhand wat versleten conclusie dat de term ‘minderheden’ dient te verdwijnen.

Het gebied waarop Altink zich voornamelijk beweegt, de ontwikkeling van antisemitische en racistische theorieën, is uiteraard geen onbetreden terrein. Voegelin, Poliakov, Hannah Arendt en vele anderen zijn haar reeds voorgegaan. Aan de uitgebreide studies die deze denkers hebben voortgebracht, heeft Altink weinig toe te voegen. Zij besteedt wat meer aandacht aan de Duitse filosoof Fichte dan gebruikelijk is, maar voor de rest zijn het grotendeels de bekende figuren die in haar boek ten tonele worden gevoerd: Gobineau, Wagner, Chamberlain, Lombroso, Haeckel, Wciniger, Rosenberg, enzovoort. En het kan niet gezegd worden dat Altink meer licht op het denken van deze heren biedt dan haar voorgangers. Integendeel. Meestal beperkt zij zich tot korte samenvattingen van hun ideeën die zij dan kwistig doorspekt met termen als ‘geleerde gek’, ‘waanzinnige geleerde’, ‘onzin’, ‘geklets in de ruimte’, ‘gezeur’, ‘gewauwel’, ‘flauwekul’, alsof dergelijke kwalificaties het ontbreken van een serieuze analyse kunnen compenseren. Overigens lijkt mij dat Altinks eigen uitspraak dat ‘rassenvermenging’ altijd ‘levensnoodzaak’ voor het voortbestaan van de mensheid is geweest, uitstekend zou passen in de reeks ‘flauwekul’ die zij citeert.

Onjuistheden

De mythe van de minderheid biedt niet alleen weinig nieuws, het staat bovendien vol met onjuistheden. Dat het Altink moeite kost om zich in de gedachtengang van allerlei rassentheoretici te verplaatsen, is misschien wel begrijpelijk, maar ook de opvattingen van antiracisten geeft zij vaak volledig verkeerd weer. Van Canetti, bijvoorbeeld. Of van Adorno. Over diens beroemde studie The Authoritarian Personality, geschreven samen met Frenkel-Brunswik, Levinson en Sanford, heeft Altink bijvoorbeeld het volgende te melden: ‘Adorno faalt omdat hij niet het verschil aangeeft tussen fascisme en onderworpenheid aan gezag. Tevens houdt hij te weinig rekening met wisselende omstandigheden zoals de sociale groepen waarin een proefpersoon verkeerde. Hij pint de F-persoonlijkheid vast op de lage sociale milieus zonder zich af te vragen hoeveel invloed buitenstaanders zoals leraren en vrienden hebben. Bovendien maakt hij nog de onvergeeflijke fout te beweren dat in die milieus noodzakelijk een laag intelligentie-niveau heerst.’ Maar in werkelijkheid leggen Adorno c.s. omstandig uit dat zij onderworpenheid aan gezag beschouwen als een van de kenmerken van de persoonlijkheid van iemand die potentieel fascistisch is (van een verwarring tussen fascisme en onderworpenheid aan gezag is dus geen sprake); zij besteden in hun rapport meer dan vijftig bladzijden aan de invloed van het lidmaatschap van sociale groeperingen, zij tonen aan dat een hoge score op de F(ascisme)-schaal in alle sociale milieus voorkomt, gaan niet in op het verband tussen intelligentie en sociale klasse, maar veronderstellen zeker niet dat er in lage milieus noodzakelijk een laag intelligentieniveau heerst. Het is dan ook een raadsel hoe Altink aan deze uitspraken gekomen is. Het feit dat zij haar beweringen tracht te staven met een verwijzing naar een niet-bestaand nummer van het weekblad Intermediair maakt de zaak er niet overtuigender op.

Andere keren geeft zij van zo'n gebrek aan elementaire logica blijk, dat ik mij afvraag of zij haar eigen tekst wel zorgvuldig heeft nagelezen. Neem haar weergave van de plot van Richard Wagners Ring des Nibelungen: ‘De goden dragen de reuzen op het Walhalla te bouwen in ruil voor goud. De reuzen krijgen het goud echter niet; de een vermoordt de ander en vervolgens ontfutselen de slimme goden Mime en Aberich de andere reus het goud.’ Ik vind dit een onbegrijpelijke passage. Want zelfs als je niet weet dat het Alberich en niet Aberich is, dat deze Alberich en Mime geen goden maar dwergen zijn, dat de reuzen het Walhalla niet voor goud maar voor het bezit van de godin Freia bouwen, dat zij het goud als substituut voor de oorspronkelijk overeengekomen beloning aanvaarden, en dat een van hen het bewaart tot het hem door Siegfried, en niet door de dwergen ontnomen wordt, dan moet het je bij het schrijven van deze woorden toch opvallen dat het goud de reuzen toch moeilijk ontfutseld kan worden als ze het niet eens krijgen?

Nog een punt dat mij geïntrigeerd heeft: op de literatuurlijst achterin het boek staat een aantal buitengewoon gecompliceerde werken van Duitse filosofen die Altink voor haar studie geraadpleegd heeft. Toch blijkt zij niet in staat om een doodsimpel vierregelig rijmpje correct te vertalen: Erde schafft das Neue / Erde nimmt das Alle / Deutsche heilge Erde / Uns allein erhalte wordt bij haar namelijk: De aarde maakt alles nieuw / De aarde neemt het oude / Duitsche (sic) heilge (sic) aarde / De aarde bestaat alleen tot ons behoud.

Woordspelingen

Met haar Engels lijkt het niet veel beter gesteld: zij beschuldigt een zekere Bernard Williams van seksisme omdat hij geschreven heeft: ‘all men are human’, en volgens Altink kan ‘men’ alleen maar ‘mannen’ en geen ‘mensen’ betekenen (!). Tenslotte haar Nederlands. De mythe van de minderheid is in een afschuwelijke stijl geschreven en wemelt van de grammaticale fouten, in de trant van ‘Het enige land in Europa dat het minst te lijden had (...)’. Bovendien vergast Altink haar lezers op allerlei flauwe woordspelingen, zoals wanneer zij bij haar bespreking van de rassentheorieën van de nationaal-socialistische partijfilosoof Rosenberg schrijft dat het ‘rosenbergafwaarts’ met hem ging. Dat is het soort geestigheden dat je het gevoel geeft alsof je met blote voeten op een slak trapt.

Ik vrees dat de enige waarde van het boek van deze Rotterdamse filosofe (die overigens de beroemde Italiaanse wijsgeer Benedetto Croce voor een staatsman aanziet) curiositeitswaarde is. De spaarzame malen dat zij zich toch op het terrein van de sociologische en psychologische analyses waagt, levert dit namelijk staaltjes van redeneerkunst op die ik niet graag zou willen missen. Mijn persoonlijke favoriet is: ‘Het fascisme als politiek systeem was een wangedrocht dat rechtsaf met zijn kop tegen de muur ging. Het leent zich daarom moeilijk voor een verklaring’, maar ongetwijfeld kan iedereen iets van zijn gading vinden.

■