Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 3]

De vrouw als allegorie

‘De bevrijding’, detail van het Nationaal Monument op de Dam
bert nienhuis

‘Het moederland’, symboliseert de overwinning van Rusland op nazi-Duitsland. Het beeld is gemaakt door Eugeni Vuchetich en staat in Volgagrad

‘Vanitas’, een houtsculptuur van Gregor Erhart, die waarschuwt voor de vergankelijkheid van de schoonheid

Monuments & Maidens door Marina Warner Uitgever: Weidenfeld & Nicolson, 417 p., Importeur: Consul Books, f 85,60

Diny Schouten

Waarheid, Deugd, Vrijheid, Vrede, Wijsheid, Dapperheid, Kuisheid, Voorzichtigheid, Hoop en Rechtvaardigheid: het zijn allemaal begrippen die behalve tot de categorie der schone zaken ook behoren tot de abstracta en collectiva die volgens de Nederlands/Belgische spellingcommissie van 1954 de vrouwelijke voornaamwoordelijke aanduiding behoeven. Sindsdien strijden ingezonden-brievenschrijvers voor een verloren zaak als ze protesteren tegen de vervrouwelijking van eveneens verheven zaken als ‘godsdienst’ (m), ‘raad’ (m), ‘vooruitgang’ (m), ‘gemeentebestuur’ (o), of de namen van landen (o), want het is meer en meer gebruik geworden om alles wat deftig gevonden wordt (‘Nederland en haar economische belangen’, ‘Het gemeentebestuur en haar besluiten’) tot het vrouwelijk principe te verheffen. ‘Feministen hebben wat dat betreft niet te klagen,’ concludeerde J.L. Heldring, die het verschijnsel ooit (‘De zegeningen der vooruitgang’, NRC 22 maart 1983) tot nadere bestudering opdiepte uit zijn citatentrommel.

Om die goedmoedige, vaderlijke opmerking kwam het stukje in mijn collectie terecht, alwaar het stof tot nadenken had horen te geven. En tot klagen, jazeker, want voor de talrijke associaties van het vrouwelijke met het betere & hogere, staan evenzovele voorbeelden van culturele identificatie met het slechtere & lagere. Hoer of Heilige, een derde mogelijkheid wordt niet geboden. Geen van twee zijn het benijdenswaardige posities, laat staan dat je verzinnen kunt waaraan je ze verdiend hebt.

Bestuurlijke zelfverheerlijking

Marina Warner ging in haar onverschrokken onderneming Monuments and Maidens: The Allegory of the Female Form zulke raadsels niet uit de weg. Het resultaat van haar studies is vermoedelijk veelomvattender dan de oorspronkelijke opzet was. Warner verdiepte zich in de eerste plaats in iconologie: de zinnebeeldige voorstellingen van vrouwenfiguren op negentiende-eeuwse monumenten, waar ze als metafoor dienden voor bestuurlijke zelfverheerlijking en nationalistische ambities. Ze trekt dat gebruik van het vrouwelijk lichaam als betekenisdrager door tot op de huidige dag: in advertenties, op tijdschriftomslagen en in pornografie.

Haar onderzoek naar de allegorieën in hun historische ontwikkeling bracht een lawine met zich mee van mythologische, bijbelse, iconografische, literaire en sociologisch-culturele informatie. Feministische theorievorming is in die context van kunst- en cultuurhistorische uitweidingen de onvermijdelijke spin-off van een fascinerend onderwerp.

Eerst dat onderwerp. Warner onderzocht vooral de (letterlijke) verbeeldingen van het menselijk streven naar goedheid, waarheid en schoonheid - de trits ‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’ kan hier ook worden ingevuld. Die vallen voor wie er oog voor heeft waar te nemen in straten, aan en op gebouwen, op pleinen: uitgevoerd in steen of brons, gietijzer of staal. Menselijke - mannelijke? - idealen kregen vijfentwintig eeuwen lang gestalte als fraaigeboezemde, gehelmde en/of gevleugelde Athenes, Nikes en Amazones, en van haar afgeleide Justitia's, Minerva's, Muzen, Brittannica's, Mariannes en Liberty's. Wat Warner aan het denken en schrijven zette is dat deze ontzagwekkende dames als symbolen voor oorlog en vrede, vrijheid, recht en macht, kunsten en wetenschappen, immense populariteit genoten, in een tijd dat vrouwen nog niet zoveel bezaten als het kiesrecht.

Het wonderlijke van monumenten is dat juist hun monumentaliteit ze onzichtbaar maakt. Ik durf zonder schaamte voor mijn blindheid uit te komen, omdat Warner een deftig citaat van Musil weet aan te halen waarin hij dat zegt. Vanwege die blindheid voor allegorieën zijn de eerste hoofdstukken van Monuments & Maidens opgezet als sight-seeing. De lezer wandelt genoeglijk mee. New York: het Vrijheidsbeeld, van buiten en van binnen. Parijs: de ‘koninklijke’ La France versus haar rivale, de republikeinse Marianne. Londen: talloze naamloze nimfen en kariatiden (vrouwenbeelden als pilasters), en Brittanica bovenal op de spotprenten van Mrs. Thatcher (Maggie met triton, schild en borstplaten, maar zónder de emblematisch voorgeschreven olijftak).

De eerste drie hoofdstukken doen zo dienst als ware eye-openers. Ik heb nooit beseft dat de beeldenaars van koningin Beatrix niet minder allegorisch zijn dan de nationalistische, martiale maagden op de munten van naburige landen. Zelfs in de eigen stad blijkt volgens Warner meer te zien dan ik wist: een Amsterdamse stedemaagd, bijvoorbeeld, of de voorstelling op het Nationaal Monument op de Dam (geketende mannen in reliëf: de onderdrukking), die bekroond wordt met een halfnaakte vrouwenfiguur (met kind en opwiekende duiven): Bevrijding.

Volgens Warner spreken zulke dames, al lijken ze zwijgzaam, zich wel degelijk uit. Achter de ronkende retoriek van hun vooropgezette betekenissen schuilt nog een andere, verborgen taal. ‘Allegorie betekent andere spraak, alia oratio,’ zegt Warner nogal parmantig in haar inleiding. Haar eerste voorbeeld is De Godin der Vrijheid, de wereld verlichtend, het in 1876 door Frankrijk aan Noord-Amerika geschonken vrijheidsbeeld, met fakkel en krans van zonnestralen. Voor een Franse La Liberté is ze opmerkelijk netjes gekapt en decent gekleed. De ene blote borst van Marianne (wier afgezakte schouderbandje goed is voor een heel hoofdstuk vol amazonen), is nu juist de betekenisdrager van haar bevrijding. Bevrijding niet in seksuele zin, maar in de zin van cultureel niet onderworpen zijn. La Vérité en La Nature zijn om die redenen geheel naakt. Warner brengt in dit verband hoogst serieus (en dat helemaal niet zo onterecht) de Burn Your Bra-acties in de jaren zestig in herinnering.

Phrygische kap

Er zijn meer curieuze feiten verbonden aan de attributen van Miss Liberty. Zo zijn de zonnestralen een anomalie: het zou Mariannes ‘Phrygische kap’ hebben moeten zijn. Aan het verhaal over de origine van die baret komen de Drie Wijzen uit het Oosten, opstandige Romeinse slaven, Cesare Ripa's Iconologia (1602, een naslagwerk over emblematiek voor schilders) en de amazone die figureert als ‘La Liberté’ in Delacroix' schilderij uit 1830, ‘De vrijheid die het volk leidt’, te pas. Na veel hoofdstukken terugkerend bij het Vrijheidsbeeld, meldt Warner dat de bonnet rouge te revolutionair was voor de Derde Republiek, en dat gold nog sterker voor de Verenigde Staten.

Warner maakt ook melding van verschuivingen in de interpretaties van het beeld. De kolos (46 m., inclusief voetstuk 90 m. boven de zeespiegel) werd door Frankrijk bedoeld als eerbetoon aan de Franse filosofen die Amerika's onafhankelijkheid hadden geïnspireerd. Het is nu gebruik om het beeld te identificeren als Amerika's geschenk aan de wereld.

Een andere betekenis, voor Liberty, maar ook voor Liberty's talloze zusjes die La République, Justitia, Sapientia, Fortuna of Victoria heten, wordt in het slothoofdstuk overwogen: in Warners optiek zijn ze meer dan levensgrote pin-up-girls. Daaraan gaat opwindend maar vermoedelijk wel speculatief familieonderzoek naar hun afstamming vooraf. Warner wijst de verwantschappen aan tussen Pallas Athene, Judith (met zwaard!), Aphrodite, de Danaïden, Helena, Diana, tot en met Eva, Pandora en de Heilige Moedermaagd. De laatste was al eerder het object van Marina Warners verbazingwekkende studie Alone of All her Sex.

In het verzamelen en met elkaar verbinden van alle specifieke en significante eigenschappen en attributen (zoals Athene die uit haar vader geboren werd, en Pandora en Eva als eveneens moederloze wezens, of het verband tussen de waterdichte zeef die de Vestaalse maagd Tuccia gebruikte om haar maagdelijkheid te bewijzen en de ‘verzegelde fontein’ waarmee de Moedermaagd wordt vergeleken) bereikt Warner een verleidelijke samenhang.

De ‘lustobjecttheorie’, weliswaar niet nieuw, weet ze krachtig te ondersteunen met het artefact-aspect van de in steen gehouwen maagden. In de vergelijking met mannelijke pendanten is de vrouwelijke vorm anoniemer, draagt het vrouwelijk lichaam gemakkelijker universele betekenis uit, terwijl de mannelijke vorm sterker zijn individualiteit bewaart, zegt Warner. ‘Haar identiteit wordt waargenomen door de ogen van anderen, niet door die van haarzelf. Dat is de eis die aan schoonheid, en aan het object van verlangen te zijn, gesteld wordt, een vorm van wezenlijk Anders-zijn die Simone de Beauvoir zo inspirerend analyseerde als de condition féminine.’ Marina Warner wordt me aan het eind van het boek wat te wollig. Ze vestigt daar haar hoop op nieuwe verbeeldingen, van vrouwelijke beeldhouwsters. De voorbeelden die ze geeft (waaronder de Vagina's van Judy Chicago), zetten naar mijn smaak drastischer dan ooit de eeuwenlange traditie voort van de verstening van het sex-appeal.

■