Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 6]

Arabische speelkameraadjes en de poëzie
Deel 5 van Hans Warrens ‘Geheim dagboek’

Geheim dagboek 1954-1955 (deel 5) door Hans Warren Uitgever: Bert Bakker, 198 p., f29,90

Frans de Rover

Existentiële twijfels en hartstochtelijke, gevaarlijke liefde voor Arabische jongensprinsen uit het Rijk aan de Zelfkant - die twee grondthema's uit Hans Warrens vier eerder verschenen Geheime Dagboeken (over de periode 1942-1953) komen, althans in het eerste deel van het nu verschenen vijfde dagboek tot een (voorlopig?) hoogtepunt, of met betrekking tot Warren zelf: dieptepunt. De wanhoop aan eigen kunnen, zowel wat betreft zijn dichterschap als de inrichting van zijn persoonlijk leven, neemt bijna pathologische vormen aan. Wanneer je dit boek als een roman begint te lezen, zou je al direct bij de aanvang als lezer zonder meer zeggen: dat gaat niet goed met die jongen, dat stuurt regelrecht af op een complete ondergang. Het paradoxale van het dagboekgenre in deze vorm is echter dat Warren een uitgave bij zijn leven verzorgt (en bewerkt), dat je als lezer weet: misschien kan het allemaal nóg erger, maar een werkelijk fataal einde, een laatste zin die afbreekt... dat zit er voorlopig nog niet in. Dat Warren mij dan toch óók in de weergave van zijn doemgedachten en -belevenissen vaak mateloos in spanning weet te houden over zo'n dreigend fatum, schrijf ik toe aan de genadeloze authenticiteit van zijn verslag. De auteur kruipt daardoor zo dicht op de huid van de lezer, dat aan ‘meebeleven’ van zijn angsten en onzekerheid vrijwel niet te ontkomen valt.

Overigens is het niet alleen maar ellende, armoede, bedreiging, venerische ziekten wat je meemaakt. Amusant vind ik nog steeds de passages waarin Warren op de literatuur van zijn tijd ingaat. Met name ontwikkelingen in de poëzie kunnen hem tot een soort daadkracht brengen die hij in zijn persoonlijk leven zo node ontbeert. Omgaan met kunst vergt energie. Ik voel me leeg. Ik heb een nogal fel artikel geschreven over de kwaliteit van de Nederlandse poëzie 1900-1940, maar aanleiding van de anthologie van Victor van Vriesland. Er staan duizenden ‘uitgelezen’ gedichten in dit deel van de Spiegel afgedrukt uit wat men een bloeitijdperk van de Nederlandse poëzie acht. Het enige wat duidelijk blijkt wanneer je al die gedichten gelezen hebt is dat we geen volk van dichters zijn. Hoe zelden is Nederlandse poëzie groots, hoe zelden ontstijgt zij die kleine tuin waarin men dagelijks ronddrentelt met zijn pretjes en verdrietjes. Het parkje waar men eerst tussen pa en moe, later met zijn meisje en daarna met zijn kroost wandelt (...) Fijne natuurobservatie, stemmingsbeelden, landschappen, hartroerselen - vaak volmaakt verwoord, geslepen als juwelen. Honderdvoudig herhaald wordt het echter zo'n gezwatel van bloedelozen dat je verlangt naar een kerel die moed, hartstocht en levensdrift heeft, die niet kniest bij iedere doodgetrapte muis, bij elke mislukte omarming in bos of bed (...) Dagenlang heb ik me in dat boek van Van Vriesland verdiept. Ik ben gedeprimeerd. Kritisch lezen doodt. Wie ben ik zelf, waar leef ik voor. Ik wil mijn leven omgooien.

Hans Warren
hans van den bogaard

Pikant aspect van deze passage is dat Warren precies vijfentwintig jaar later Van Vrieslands taak zou overnemen en zijn Spiegel van de Nederlandse poëzie 1900-heden (1979) publiceerde. Warrens keuze lokte toen ‘nogal felle artikelen’ van jongere dichters uit; het hele fenomeen ‘bloemlezing’ werd zelfs inzet van een literaire polemiek, nog versterkt door Komrij's geruchtmakende bloemlezing die in hetzelfde jaar verscheen én door de hoge waardering die de beide dichters elkaar in hun bundels gaven.

Onbehagen

Literaire smaak blijft een teer punt, ook in de relatie tussen Warren en de christelijk moraliserende poëzie-inspirator Ad den Besten, die in 1951 Warren weer tot werken aanzette en tot nu toe vaak in prijzende bewoordingen in de dagboeken voorkwam. In september 1955 meldt Warren: ‘Ad heeft door zijn aanmerkingen mij kritischer gemaakt tegenover mezelf. Hij had vaak gelijk. Maar sóms vraag ik me wel eens af of hij er in alle opzichten toch niet beter aan gedaan had dominee te worden.’ Het komt tot een wat komisch conflict over Warrens gedicht ‘L'âge d'or’ waarin hij in aeolisch dialect de naam van Sappho spelt in de woorden ‘Psappho's armen’; Den Besten leest dit als ‘psaphos’: ‘met vuil ruig haar bedekt’ en interpreteert het als een beeld voor ‘kut’. Wanneer dan ook nog een ‘albasten vaas Atthis’ genoemd wordt, ziet Den Besten plotseling een woud van fallussymbolen en wijst hij het gedicht als ‘onfris en geperverteerd’ af.

Warren is geschokt: Wanneer iemand zo weinig van mijn bedoelingen blijkt te begrijpen ga ik twijfelen aan de waarde van zijn oordeel en vrezen dat ook andere dan poëtische overwegingen, in dit geval ethische, een rol spelen. Mogelijk ben ik op dat punt overgevoelig maar een regel als ‘Je hebt in je poëzie altijd kanten gehad die mij iets van onbehagen op het lijf schoven, dat weet je en daar hoeven we niet verder over te praten’ is voor mij niet mis te verstaan. Warren besluit een andere uitgever te zoeken; twee maanden later is de scheiding der geesten een feit. Terecht, zo blijkt uit latere poëziepublikaties van Warren, want vrijwel alle verzen die hij in deze jaren schrijft en de bundels die hij samenstelt zijn geïnspireerd door en opgedragen aan de vijand van de christelijke ethiek: Arabische speelkameraadjes.

Poëzie en jongens, dat is voor Warren maar een stap; kunst en werkelijkheid kunnen echter op gespannen voet met elkaar komen te staan. Met de regelmaat waarmee echtgenote Mabel het huis uittrekt, trekken zuidelijke schoonheden er in. Aanvankelijk zijn de uit het vorige dagboek bekende Habib en Saïd zijn vaste maar wel zorgvuldig op verschillende circuits gehouden partners in nachten ‘van woeste en onstuimige liefde’, die Warren met een geoefend oog voor detail, laat ik het wat eufemistisch zeggen: ‘plastisch’ beschrijft.

In maart 1954 ontmoet Warren via Saïd de trotse Kabyl Rabah, een jongen die er een wat eigenaardige humor op na houdt: ‘Tuer spreekt hij uit als “touier” - ik heb het voor de grap van hem overgenomen. Hij beweert altijd met een onheilspellend lachje: “Tu vas voir, je vais te touier un jour!”’ In een dagboek heeft zo'n mededeling op zo'n moment een neutrale inhoud, maar wanneer een aantal pagina's (weken) later Rabah bij de Warrens intrekt en vertelt ovet zijn leven, worden althans voor mij de tekens dreigender, zeker wanneer Warren vermeldt hoe zijn nieuwe makkertje vecht door keiharde kopstoten te geven. Hij heeft een schedel als van ijzer. Ter demonstratie sloeg hij zijn voorhoofd op het tafelblad: het servies sprong door de klap omhoog. En tegen de gepleisterde muur: het dreunde of er een kanonskogel tegen gemept werd. Vertrouwenwekkend is anders, maar soms brengt Rabah geld mee - waarvandaan laat zich raden, en de lezer blijkt (als het te laat is) niet alleen te staan in zijn vermoedens: ‘Ik heb altijd een voorgevoel gehad dat deze omgang slecht zou aflopen: er was iets misdadigs in Rabah. Dat gaf een zekere opwinding, het was spelen met vuur.’ Niet voor niets waart ook door dit dagboek voortdurend aan de periferie van de gebeurtenissen de gestalte van Jean Genet.

Als Warren zijn voorgevoel opschrijft (op de dag van mijn achtste verjaardag) heeft het noodlot toegeslagen: de ménage-à-trois met Mabel en Rabah loopt op een avond uit de hand als Warren vrouw en vriend in hun liefdesspel stoort en bovendien de zwangere Mabel een slecht gerichte klap verkoopt. Regel wit: ‘Op dit punt gekomen met mijn notities werd ik door komst van de melkboer onderbroken. Het is toch al moeilijk dit alles van me af te schrijven.’ Een understatement van (Reviaanse) klasse, want de in zijn trots gekrenkte en wild geworden Rabah wil zich juist met een keukenmes gaan wreken, voor hem de gelegenheid ‘om nú in de krant te komen’. Hoe het afloopt verzwijg ik hier; maar in mijn inleiding zei ik al: er zullen nog vele dagboeken verschijnen.

Nette armoede

Behalve een blik op de zelfkant van het leven toont Warren ook wat hij de Nederlandse poëzie verweet: huiselijk geluk, wandelen met eigen kroost in een parkje - begin september 1954 bevalt Mabel van een dochter die, tegen de achtergrond van de bijzondere relatie tussen haar ouders, de toch wat ironische naam ‘Amanda’ krijgt. Het dagboek wordt nu gevuld met notities van een wat mindere ellendigheid en uitzichtloosheid van de jonge vader. De jongens ruimen even het veld; de armoede wordt nette armoede en soms is er zoiets als ‘huiselijk geluk’ compleet met zingende vogeltjes in kooitjes.

In de tweede helft van het laatste verslagjaar keert Warrens grote liefde Mohamed Iamarène terug: ‘Drie jaar heb ik naar Mohamed verlangd. Hij was een jongen van achttien toen ik hem voor het laatst zag. Nu is hij nog even mooi, maar een man.’ De tijden gaan snel: Mohamed heeft nu een eigen (jonger) vriendje bij zich, Sidali. Tussen het gezin Warren en de beide jongens ontwikkelt zich een ware vriendschap met alle erotische (niet seksuele) lading tussen de beide eerste minnaars. Ik vind dat Warren hiervan een zonder meer ontroerend verslag doet. Dit dagboek eindigt (uiteraard) op 31 december 1955: een opgetekende herinnering aan de kerstnacht op de kamer van Mohamed en Sidali, de tweede kerstdag een diner met de jongens bij de Warrens, besloten door een ‘afterdinner coffee’ in de villa van de Ringarts op wiens land de Warrens een tuinhuisje bewonen. De dochter Hannah Ringart speelt op de vleugel Saties Gymnopédies: Mohamed zat naast me en keek me opeens aan met dezelfde lovers-ogen van weleer. En ik, de twaalf jaar oudere, voelde hoe ook mijn ogen vol liefde en geluk stroomden. Ik vreesde dat iedereen zou merken wat er tussen ons gaande was. Een vluchtige rondblik leerde me dat de anderen allemaal naar de bekoorlijke pianiste keken, allen, behalve Sidali.

Werkelijkheid en (wat sentimentele) poëzie komen samen. Zo eindigt ook dit dagboek weer met een situatie die, het is in de literaire kritiek op Warrens dagboeken langzamerhand een cliché geworden, vol verlangen doet uitzien naar de volgende aflevering.

■