Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 3]

De Meester is niet dood, Hij leeft!
De geschiedenis van de Multatuli-manie

De Multatulianen. 125 jaar Multatuli-verering en Multatuli-hulde door Atte Jongstra Uitgever: Joost Nijsen, 263 p., f49,90
Gedichten door Multatuli, verzameld en ingeleid door Sander Blom Uitgever: Bert Bakker, 135 p., f34,90

Jan Fontijn

Er bestaat een boekje van een van de vele vriendinnen van Multatuli. Het heet Uit Multatuli's leven en is geschreven door Marie Anderson. Ze vertelt daarin dat Multatuli een kring van jonge meisjes om zich heen wilde verzamelen die hem moesten helpen bij de revolutionaire verovering van de wereld. Hij zei tegen haar: ‘Jezus begon met visschers, ik vang met meisjes aan.’ Ironie? Niet helemaal, denk ik.

Multatuli is zijn gehele leven gefascineerd geweest door de figuur van Jezus. In momenten van romantische vervoering, bijvoorbeeld op het einde van de Max Havelaar, verheft hij zich tot redder en martelaar van de mensheid, kortom tot Jezus. In een lang gedicht ‘Kruisspook’ uit de Minnebrieven beschrijft Multatuli het publiek dat achter een veroordeelde loopt, die zijn kruis naar Golgotha sleept. De naam van Jezus wordt niet genoemd in het gedicht. Het lijdt geen twijfel dat Multatuli (een naam, die ‘ik heb veel geleden’ betekent) bij die veroordeelde zichzelf op het oog had.

Taalgebruik, ideeën, gedrag zijn soms direct geïnspireerd door Jezus. Nu was Multatuli in die tijd niet de enige. Messianisme was een veel voorkomend verschijnsel in de romantiek van de negentiende eeuw. Mickiewicz ging het Poolse volk voor als een Christus, Victor Hugo wees zichzelf een Messiasrol toe; het Franse volk was in zijn ogen het uitverkoren volk. In zijn extatische buien voelde hij zichzelf op gelijk niveau met Mozes, Zarathoestra, Jesaja, Johannes de Doper, ja zelfs Jezus. De navolging van Christus zit in de lucht. Voor velen, Multatuli niet uitgezonderd, had Christus zijn goddelijkheid verloren, maar zijn morele genialiteit had hij behouden.

Maar wat hadden de christenen met het voorbeeld van Christus gedaan! Jezus is volgens Multatuli slachtoffer van een drievoudige kruisiging: door de joden, door de levensbeschrijvers en door de christenen. Je moet Christus niet verantwoordelijk stellen voor wat zijn volgelingen in zijn naam hebben gedaan en misdaan. ‘Wat hebt gij van de wereld gemaakt, o christenen?’ roept hij retorisch in een van zijn ideeën.

Met de volgelingen van de negentiende-eeuwse Jezus, Multatuli geheten, is het niet beter gesteld. Lees daarvoor maar De Multatulianen. 125 jaar Multatuli-verering en Multatuli-hulde, samengesteld door Atte Jongstra. Het is in vele opzichten een onthullend boek, vol benepen sektarisme, kleinzieligheid, fanatisme en domheid van de multatulianen. Dat de nadruk in het boek op die negatieve kanten van de volgelingen valt heeft te maken met het uitgangspunt van Jongstra. Zijn boek is absoluut niet een verantwoorde studie van het multatulianisme en de wijze waarop Multatuli door zijn lezers ontvangen werd en hoe zijn boeken doorwerkten in literatuur en maatschappij. Geen bestudering in Jongstra's boek hoe aanvankelijk vooral arbeiders en onderwijzers en beoefenaren van de literatuurstudie Multatuli lazen, hoewel de inleiding dat aanvankelijk doet vermoeden. Hier vooral de karikaturale kant van de Multatulianen, die niet zozeer aan een mania religiosa alswel aan een mania Multatuliana lijden. Die Multatuli-gekte toont treffende overeenkomsten met de gekte van mensen die achter geestelijke leiders als Tolstoj, Wagner, Van Eeden, Bhagwan, Jezus, Mohammed of Sartre aanlopen. Wat is nu karakteristiek voor ‘gelovigen’, voor volgelingen?

1. Men vormt een kring en zoekt elkaar op om over de Meester te spreken. Die kring is aanvankelijk klein; men kan de illusie hebben nog tot de uitverkorenen te behoren. Men kauwt en herkauwt de woorden van de Meester, soms is een enkel citaat, een enkel idee al voldoende om een hele avond te vullen. Of voldoende voor een wetenschappelijk artikel.

2. Die kring of dat genootschap heeft aanvankelijk het idee erg goed werk te doen. De Meester is immers verguisd tijdens zijn leven. Zijn woorden zijn slecht begrepen, de Meester heeft geleden, veel geleden.

3. Men kan de Meester tijdens het leven helpen door geestelijke en niet te vergeten materiële steun. Vooral over dat laatste behoefde Multatuli niet te klagen. Evenals Bhagwan wist hij zijn volgelingen te activeren om steunfondsen op te richten of inzamelingen te houden. En evenals bij Bhagwan komt daar ruzie over of iemand gaat er met de kas vandoor.

4. De kring van vereerders heeft de neiging om de Meester op te hemelen, zijn daden te idealiseren. Bepaalde feiten uit het leven van de Meester worden gewoon genegeerd. Het huiselijk leven van Multatuli en de lotgevallen van zijn gezin worden, aldus Van Deyssel in tirade tegen de Multatulianen, tot onderwerp gekozen van vrome overwegingen, zoals de orthodoxe christenen het familieleven van Jozef, Maria en Jezus overdenken. Er wordt binnen de kring onderscheid gemaakt tussen degenen, die de Meester zelf nog gekend hebben of bezocht hebben door onder andere een bedevaart te maken naar zijn verblijfplaats in Duitsland en degenen die hem alleen uit zijn geschriften kennen. Wie heeft als de geliefde apostel aan de borst van de Meester mogen rusten? Multatuli is vaak orakel. ‘Meester! Ik ken U niet anders dan uit Uwe werken! Wilt ge mij antwoorden of mijn opvattingen juist zijn dan niet?’ schrijft een van de multatulianen van het eerste uur.

5. O wee degenen die de reputatie van de Meester durven te bezoedelen en meedoen aan de roddelcampagne! De multatulianen steken veel energie in de verkettering van hun tegenstanders. Maar nog meer spannen zij zich in om de Meester heilig te verklaren. Na de dood verzamelt men liturgische voorwerpen: de globe, de pendule, de schaakstenen, het bureau, de belletrekker, de sofa van de Meester. En niet te vergeten de urn met de as van de crematie. Is het verbazingwekkend dat Multatuli, deze tweede Jezus, na zijn dood enige malen weer verschenen is? Hij mag dan wel dood zijn maar op spiritistische seances is zijn stem regelmatig te horen. Op een van die seances vertelt Multatuli over zijn eigen crematie, een ooggetuigenverslag zonder weerga, zijn eigen crematie. Vlak voor hij in de oven verdwijnt, realiseert de geest van Multatuli zich dat hij het lichaam nog niet is ontstegen: ‘O, ik kan mij die verschrikkelijke oogenblikken niet juist meer voor den geest brengen! Radeloos van angst, in de onmogelijkheid om te doen blijken, dat mijne ziel nog niet los was van 't lichaam, kwam ik in den gloed. Was ik dan slechts schijndood?’ (...) ‘Zal ik dan nimmer mijn bewustzijn verliezen, zoo dacht ik; want hoewel ik geen pijn bespeurde, was het mij toch, als voelde ik, als zag ik, dat het lichaam in walgelijken walmenden damp opgelost werd, maar IK bleef leven; ik betastte mij; mijne ledematen, hoewel de stof verteerde, bleven één geheel uitmaken; zou er dan uit het oude een nieuw lichaam voortgekomen zijn?’

De Multatuli-herdenkers van 1920, zoals gebruikelijk door de critici voorgesteld als Droogstoppels en Slijmeringen

Spotprent in ‘De Amsterdammer’, 1913, naar aanleiding van een reeks artikelen van anti-Multatuliaan Jhr. W.H.W. de Kock in ‘De Tijdspiegel’.

Het kan bijna niet anders, maar er verschijnen ook pseudo-Multatuli's, zoals er zo vaak ook pseudo-Christussen geweest zijn. In 1920 wordt een jongeman aangewezen als de reïncarnatie van Multatuli en eerder al is er iemand, die zich de ‘Echo-Multatuli’ noemde. In 1947 weet een Luthers diakones aan te tonen met ingenieuze berekeningen dat de wereldgeschiedenis, op te vatten als een kosmisch tijdsverloop met een onverbrekelijke wetmatigheid, met grote wetmatigheid draait om de levens van Multatuli en Jezus.

Romantisch schrijverschap

Met engelengeduld heeft Atte Jongstra deze ‘petite histoire’ van het ‘Nachleben’ van Multatuli vastgelegd. En fraai, met vele illustraties, is deze soms amusante kroniek door Joost Nijsen uitgegeven. Of Jongstra volledig is geweest, kan ik niet zeggen en kan me ook niet schelen. Ongetwijfeld is er wel een of andere Multatuli-gek te noemen

[p. 4]

of is er een of andere ruzie vergeten, maar het totaalbeeld zal niet veranderen.

Ik heb me na lezing wel afgevraagd in hoeverre Multatuli zelf die mania multatuliana enigszins heeft opgeroepen. Ongetwijfeld heeft het Christus-achtige van Multatuli's persoonlijkheid, waarover ik het in het begin van mijn recensie had, een rol gespeeld; onmiskenbaar heeft hij een sterke romantische interpretatie van het schrijverschap met alle bombast en met al het profeet-achtige van dien. Maar de mania is in de eerste plaats een verschijnsel dat bij elk genie optreedt. En hoe heftig zo'n genie ook tegen elke vorm van verheerlijking en imitatie protesteert, zoals ook Multatuli heeft gedaan, helpen doet het ook niet. Bij vele Multatuli-fans is het zonneklaar dat hun eigen ontevredenheid en leegte in hun persoonlijkheid door het wegvallen van het christendom of door de in Nederland heersende culturele of maatschappelijke malaise schitterend werden gecompenseerd door Multatuli als geestelijk leider te nemen. En juist omdat Multatuli voor dit soort multatulianen zoveel moest goed maken, is er ook zoveel gekte en zoveel ruzie.

Een multatuliaan is een onmogelijkheid, zegt Van Eeden, een ander Nederlands schrijver die heel wat gekte en discipelen heeft teweeggebracht. ‘Wie zich Dekker's discipel noemt, handelt tegen de wetten van zijn meester,’ zegt Van Eeden. ‘Wie Dekker napraat, beleedigt zijn gedachtenis.’ Ik citeer dat uit een essay van Van Eeden uit 1887 over Multatuli, waarin hij als redactielid van De Nieuwe Gids zijn houding ten opzichte van Multatuli bepaalt. Aan dat essay is goed te demonstreren dat Jongstra in zijn boek over de multatulianen slechts oog heeft voor de meer anekdotische kanten van de Multatuli-receptie. Van Eedens bezwaar tegen Multatuli in dat essay, namelijk dat deze niet van poëzie houdt en zelf poogde, toen Van Eeden hem opzocht, deze van zijn belletristische aanvechtingen te genezen, dat bezwaar nu, zo karakteristiek voor de houding van De Nieuwe Gids, wordt niet door Jongstra behandeld.

Uit den kinderachtige

Overigens brengt mij Van Eedens bezwaar tegen Multatuli's afwijzing van poëzie bij een andere recente Multatuli-publikatie: die van de gedichten van Multatuli, verzameld en ingeleid door Sander Blom en uitgegeven door Bert Bakker. Het was vreemd voor me de verzamelde poëzie van Multatuli in een band in handen te nemen. Vreemd, omdat Multatuli in de eerste plaats voor mij prozaïst, polemist, dramaschrijver en ideeënschrijver is en in de laatste plaats dichter. Hoe weinig echt schrijver en dichter hij zich zelf voelt is heel goed te zien aan een brief, die Multatuli de jonge Van Eeden stuurt en door deze gedeeltelijk geciteerd wordt in het eerder genoemde essay over Douwes Dekker. Van Eeden had hem een van zijn eerste toneelstukken gestuurd en Multatuli schreef hem daarop dat het ding hem niet beviel. ‘Maar al ware dit anders,’ schreef hij, ‘ik raad u ernstig af, degelijke studiën op te geven om u te wijden - heet het zoo niet - aan Belletrie. Rijmpjes, versjes, vertellinkjes - al dan niet afgedeeld in bedrijven en tooneelen, - geloof me, beste jongen, dat alles is uit den kinderachtige. Dat ook volwassenen zich daarmee bezighouden is waar. Maar eilieve, ook onder volwassenen zijn velen, die om hun mondigheid te staven, zich op weinig anders kunnen beroepen dan hun doopceel. De periode van “hart, smart”, beloonde deugd en dat Pietje met Nietje trouwt, moet nu eens eindelijk afgesloten worden. De maatschappij heeft behoefte aan mannen, menschen!’

Deze passage geeft goed aan hoe Douwes Dekker, een van de eerste auteurs in Nederland die van de pen probeerde te leven, tegenover het schrijverschap stond. Zijn opmerking aan Van Eeden is niet alleen de gewone opmerking die een ouder auteur tegen een jonge debuterende dichter maakt (jongen, zou je dat wel doen) maar ook een opmerking die illustreert hoe wantrouwend hij tegenover de esthetische kanten van het schrijverschap stond. Die opvatting over het schrijverschap maakte het hem mogelijk te schrijven zoals men spreekt, in een sublieme stijl en behoedde hem voor de valkuil waarin zovele Nederlandse schrijvers vielen, die van de mooischrijverij. In zijn Millioenenstudiën schrijft hij dat hij ‘de liefhebberij van versknoeien niet hooger schatte, dan het wroeten in den rebus van een illustratie en dergelijke kinderachtigheden’. Maar tegelijk noemde hij zich graag dichter en schreef hij gedichten. Het zijn er niet veel en erg goed zijn ze ook niet, al wil ik een uitzondering maken voor het bekende ‘Het gebed van de onwetende’, ‘Kruisspook’ en ‘Roverslied’. Het aardige van deze recente bundel is dat we alle poëzie van Multatuli nu bij elkaar hebben, ook gedichten die nimmer in druk verschenen. Alleen al om dat laatste moeten multatulianen dit boek kopen.

■