Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 4]

Schrijnende oprechtheid
‘De overkant’ van Ernst Jansz

De overkant door Ernst Jansz Uitgever: In de Knipscheer, 352 p., f 29,50

Hans Moll

In Flauberts papegaai noemt de hoofdpersoon tien onderwerpen op waar nooit meer over geschreven zou mogen worden. Onder punt 7 lezen we: ‘Geen romans meer over kleine, tot nu toe vergeten oorlogen in uithoeken van het Britse Rijk, waarin ons in de loop van het verhaal gewetensvol duidelijk wordt gemaakt dat ten eerste Britten middelmatig ontaard zijn; en ten tweede, dat oorlog heel onverkwikkelijk is.’ Ik ben het hier hartgrondig mee eens, en zou voor Brits graag een equivalent voor Hollands willen gebruiken. (Kan men van het Nederlandse Koloniale Rijk spreken in dezelfde zin als van het British Empire?) Node mis ik echter in de lijst die Barnes in zijn boek heeft opgenomen twee onderwerpen: Dode Vaders en de Wortels van mijn Identiteit. Wie het met mij eens is zal niet gauw het boek De overkant van Ernst Jansz kopen. En dat is jammer.

De overkant gaat over een vader die dood is, het land waar die vader vandaan komt, Indonesië, en er staan beschouwingen in over het kolonialisme, waarin gewetensvol duidelijk wordt gemaakt dat Nederlanders middelmatig ontaard zijn, en dat oorlogen onverkwikkelijke zaken zijn. Bijna driehonderd pagina's familiedrama zonder originele wendingen of opvallende meningen. Ik heb De overkant niettemin in een ruk, ademloos uitgelezen bij tijd en wijle gebruikmakend van enige papieren zakdoekjes. Ik was ontroerd.

Nu is dat minder Jansz' verdienste dan mijn zwakheid. Als op het witte doek de dokter aan de vooravond van de bruiloft het meisje vertelt dat zij aids heeft, dan heb ik het niet meer. Dan krijg ik last van een soort sentimentele hooikoorts. Een vreselijke handicap waar niets tegen te doen is. Het zegt op zichzelf niets dat Ernst Jansz mij aan het snotteren heeft gebracht.

Wie is Ernst Jansz? Hij speelde in ‘Doe Maar’, een paar jaar geleden het meest populaire popbandje van Nederland. Het doet sympathiek aan dat In De Knipscheer deze omstandigheid onvermeld laat. Want wat is makkelijker om de verkoopcijfers op te krikken dan in te spelen op de populariteit van de schrijver op een geheel ander gebied. Keurig dus dat In De Knipscheer dat heeft nagelaten.

Wat mij minder aanspreekt is de tekst op de achterflap dat ‘De overkant veel belangstelling verdient, juist ook door de visie die erin naar voren komt op de positie van de Indo's toen en nu.’ Zo'n zin doet voorkomen alsof Indo's nog steeds bestaan. Gekoppeld aan het alleszins sympathiek ogende portret van Ernst Jansz wekt zo'n uitspraak zelfs de suggestie dat Ernst Jansz (geboren 1948) er ook zo een is. Dat kan toch niet de bedoeling van de flaptekstschrijver zijn?

Indo's zijn mannen die nu zo rond de vijfenzestig zijn en in Indië niet alleen geboren, maar vooral getogen zijn. Als jongens moeten zij, willen zij zich met het predikaat Indo kunnen tooien, ‘blootvoetig, mager en vermetel’ langs de straten en door de kampongs hebben geslierd. Hun kinderen die hier in Nederland zijn opgegroeid onderscheiden zich in niets van de Hollandse kinderen. Hooguit verwijst hun uiterlijk naar het oosten. In één opzicht verschillen ze misschien van hun kaaskoppige broertjes en zusjes, zij hebben van hun vaders en hun ooms sterke verhalen gehoord over zwemmen in de kali en het klimmen in klapperbomen. Maar dat maakt hen nog geen Indo's natuurlijk. Gelukkig is De overkant niet een boek over een jongen die zichzelf zo interessant vindt omdat zijn vader niet op andere vaders lijkt. Als De overkant belangstelling verdient dan wel in de laatste plaats vanwege de positie van de Indo's. Het hele woord komt er nauwelijks in voor zelfs.

Ernst Jansz
bert nienhuis

Familiealbum

In De overkant poogt Ernst Jansz een beeld van zijn vader te schetsen. Het boek bestaat uit drie delen. In deel 1 staan brieven afgedrukt. De meesten zijn van de in Nederlands-Indië verblijvende ouders van Rudi, de latere vader van Ernst. Zij schrijven hun zoon die in Nederland studeert. In deel twee laat Ernst zijn moeder aan het woord over haar man, en tenslotte neemt de schrijver ons mee naar Indonesië. Ik vrees dat dit keer de achterflap gelijk heeft als er staat dat er gepoogd is een zo oprecht mogelijk beeld van de vader te schetsen. Het boek in bijna gênant van oprechtheid.

Kreeg je maar een keer de indruk van afstand of ironie, maar nee, geen hint van een dubbele bodem. Het familiealbum wordt opengeslagen en Ernst begint te bladeren. Gelukkig laat het boek zich op verschillende manieren lezen en waarderen.

Ernst Jansz heeft een ode aan zijn vader willen brengen, daar is hij zeker in geslaagd. Maar minstens zo geslaagd, zij het waarschijnlijk onbedoeld, is zijn weergave van een belangrijk nationaal cultuurgoed: het schuldgevoel. Het boek bulkt van het schuldgevoel. ‘Ik schaam me een beetje.’ ‘Ik voel me opgelaten.’ ‘Alweer schaam ik me.’ En mooist van al: ‘Met welk recht, denk ik, kom ik hierheen, met een Boeing 747 uit Holland, om op hun stranden van de zon te genieten, terwijl zij werken?’

De gemiddelde Indonesiër moet zo langzamerhand denken dan wij een tobbend en uitzonderlijk schuldbewust volkje zijn. Ik ken ook geen Indonesië-ganger die niet terugkwam met de opgeluchte constatering dat ‘ze’ helemaal niet meer boos op ons zijn. Ook Ernst verwoordt deze opluchting, zij het verpakt in verbazing: ‘Hoe kunnen (de Indonesiërs) leven zonder haat (tegen ons).’

Of die boosheid en haat er niet zijn is nog maar de vraag, gezien de diepgewortelde onwil met deze emoties te koop te lopen, maar daar gaat het hier niet om. Gezien de periodieke erupties van volkswoede tegen Chinezen moeten we wel aannemen dat haat de Indonesiërs niet vreemd is. Ernst Jansz is ook niet blind voor de minder aangename kanten van het huidige regime. Over de onderdrukking van het verzet op Timor schrijft hij: ‘De onderdrukte wordt onderdrukker. Mijn voorouders kunnen elkaar de hand schudden, maar ik ben er niet zo gelukkig mee.’ Bij zijn vader komen we dit schuldbesef ook uitgebreid tegen.

Aan de vooravond van de Duitse bezetting schrijft deze aan zijn ouders in Nederlands-Indië: ‘Mijn studie is aangenaam, maar meer ook niet, zoals een puzzle en een verhaaltje aangenaam zijn, maar volkomen nutteloos voor de gemeenschap.’ En even verder: ‘Mijn God, mijn God, waarom heerst er op die vervloekte schepping van U toch zoveel misverstand en onwetendheid?’

Deze man, van wie we niet de indruk krijgen dat hij nou zo'n bon-vivant was, schrijft over zijn toekomstige vrouw, de latere moeder van Ernst: ‘Ik heb Jopie en de haren lief, omdat zij voor mij de verpersoonlijking van het lijden betekent. Ik probeer haar zo gebrekkig als het gaat haar terug te geven wat ik als “bezitter” haar klasse heb ontnomen.’ Het leed van de wereld rust zwaar op de smalle schouders der Janszen. Toch is dit schaamteloos uiten van schuldbesef meer dan snorkende retoriek. Dat merken we halverwege het eerste deel, dan verandert de zeurderige toon dramatisch. Niet door een superieure ingreep van de schrijver, maar omdat de Tweede Wereldoorlog uitbreekt en het postverkeer tussen Amsterdam en Batavia stilvalt.

In 1944 worden de eerste sporen van leven weer zichtbaar. Wat onmiddellijk opvalt is de afwezigheid van exaltatie in de brieven van Rudi. Vergeleken met de voorgaande jaren is dan ook het nodige gebeurd. Hij is in het verzet geweest, hij is gevangen genomen en gemarteld. Zijn beste vrienden zijn vermoord, en hij schrijft: ‘Ik heb veel geleerd in de afgelopen vijf jaar.’ Door de Duitser werd hij der Indier genoemd. Hij heeft joden helpen onderduiken, illegaal nieuws gedistribueerd en distributiekantoren van bonkaarten overvallen. Eenmaal gevangen genomen maakte hij in kamp Amersfoort Kotella mee. ‘Ik ben dankbaar dat ik alles heb meegemaakt.’

Over schuld en schaamte wordt niet meer gesproken. De oorlog heeft hem volwassen gemaakt. En in terloopse zinnen wordt een nieuw verhaal ingeleid: de oorlog ‘heeft echter wel een stempel nagelaten. Ik ben wat de doorsnee mens noemt een “zonderling” geworden. (...) Niemand kan bijvoorbeeld begrijpen dat ik nog kameraadschappelijk kan samenwonen met Jopie, of dat ik niet de minste jaloezie gevoel ten opzichte van haar man.’ Deze brieven van Rudi, geschreven vlak na de bevrijding en het relaas van Jopie maken De overkant tot een ontroerend boek.

Jopie komt uit een Amsterdams, communistisch nest. Ook zij gaat het verzet

[p. 5]

in. Met een paar vrouwen en een aantal Indische jongens overvallen ze een distributiekantoor. Het moet de generale repetitie zijn ter voorbereiding van de overval op de gevangenis waar Rudi vastzit. Allen worden echter door de Duitsers gepakt. Jopie komt in de Scheveningse gevangenis terecht. Door de administratieve chaos tijdens en na Dolle Dinsdag komt zij weer vrij. Haar verhaal is, net als dat van haar man, ontdaan van heroïsche bombast. Ze doen wat ze moeten doen.

Met eenzelfde eerlijkheid vertelt ze over haar liefdes. Zonder gêne of door heimwee naar vroeger vertekende hartstocht beschrijft ze de bevrijdingsfeesten en de afstand die tussen haar en Rudi is gegroeid. Ze ontmoet iemand, over wie Rudi in een van zijn brieven schrijft: het is ‘een fijne vent, charmant, attent en zorgzaam.’ Iemand die volgens hem beter dan hij voor haar kan zorgen, ‘omdat hij niet door vijf jaar illegale revolutionaire arbeid ontspoord is.’ Jopie krijgt een kind van deze man.

Jopie: ‘Het allerlaatste wat hij (de vader van haar eerste kind) me schreef was: “Je moet je adres opgeven.” Want ik had hem geschreven dat ik in verwachting was. (...) Daarna heb ik niks meer gehoord, dus wat er gebeurd is weet ik niet.’ Ze hertrouwt met Rudi van wie ze in verwachting raakt van een tweede kind: Ernst, die later in een bandje zal spelen en een boek over zijn ouders zal schrijven, De overkant.

Een raar boek, aangeprezen als handelend over de positie van de Indo's toen en nu, terwijl er maar in één zin, zijdelings naar verwezen wordt: ‘Mijn vader de Indo, die in dit land (Indonesië) tot de bevoorrechten hoorde en in Holland, mijn land, tot de verliezers. Aan hem kan ik slechts denken met pijn in mijn hart.’ Een zin die tevens de soms tenenkrullende clichéstijl illustreert. Maar het is ook een boek dat je niet weg kunt leggen voor je het uit hebt, omdat het vol mooie observaties en ontroerende gebeurtenissen staat. Jopie bijvoorbeeld, die vertelt hoe haar man geestelijk geknakt was door de oorlog: ‘Stond ie uren voor het raam te kijken of er nog iemand bij de kapper aan de overkant zat, telde hij de mensen die naar buiten kwamen. Pas als ie dacht dat er niemand meer was, gingen we erheen.’

Door de afwezigheid van literaire pretenties en de vaak schrijnende oprechtheid een mooi boek, dat ik, zoals gezegd, ademloos heb gelezen. Maar een ding hoop ik wel, dat dit voorlopig het laatste boek over dode vaders en ons koloniale verleden zal zijn.

■