Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 7]

Bedolven onder tierelantijntjes
De eerste roman van Dick Schouten

Muzelmannen door Dick Schouten Uitgever: Bert Bakker, 236 p., f 27,90

Jacques Kruithof

De roman Muzelmannen is het tweede boek van Dick Schouten, die vorig jaar debuteerde met de verhalenbundel Zee geheel wit. Van alle overeenkomsten tussen beide publikaties is de stijl verreweg de opvallendste: Schouten schrijft bijna klassieke volzinnen, met veel gevoel voor ironie en distantie, en vooral met grote virtuositeit. Ik bedoel dit laatste net zo ambivalent als het woord voor een uitvoerend musicus gebruikt kan worden: het zou me niet verbazen als Schoutens talent tegelijk zijn voornaamste deugd en zijn ernstigste gebrek blijkt te zijn.

Muzelmannen heeft als belangrijkste hoofdpersoon de jongeman Johan. Van zijn verleden komt de lezer weinig te weten: hij duikt pardoes op in het verhaal wanneer hij door drie mannen op zijn kamer overvallen wordt. Mogelijk zijn het agenten van de BVD, want daar werkt een oom van Johan die hij diep gekwetst kan hebben. Na een achtervolging wordt hij gered en gastvrij onthaald door de broers Mick en Harvey, die aan de rand van de stad een kennelijk zeer ruim huis hebben betrokken.

Johan blijft dagenlang bij hen wonen, en omdat hij uit hun cryptische mededelingen opmaakt dat zij moslims of muzelmannen zijn, verdiept hij zich in hun godsdienst en koopt een vertaling van de koran, een boek dat bestaat uit ‘een reeks antwoorden waarbij de vragen voor de aardigheid weggelaten zijn’. Even lijkt het erop dat de onzekere jongeman in de greep van het ‘mystieke’ oosten terecht komt, maar hij raakt zijn aanwinst al gauw kwijt, en merkt bovendien dat zijn gastheren de draak met hem beginnen te steken.

Zij ontpoppen zich namelijk als Druzen (of Drusen, zoals Schouten spelt). Mick en Harvey behoren dus tot een volk en sekte, in de elfde eeuw in Libanon ontstaan, en volgens deze roman in het bezit van een ongeëvenaard zelfvertrouwen. Zij zijn immers de besten aller mensen, ze bezitten ‘de oudste boeken ter wereld’, van zo'n achtduizend jaar voor Christus, en daardoor kennen ze de belangrijkste geheimen van het heelal en van het menselijk leven.

Bovenmodaal krankjorum

Uiteindelijk laat Johan zich niet door hen in de luren leggen: als hij getuige is van een Drusische initiatierite, wordt het gedoe hem te veel en neemt hij de benen, want ‘een weldenkend mens richtte zijn ogen op het Westen en wel zo ver mogelijk’. Voor het personage is dat stellig een gelukkige afloop, voor de roman als literair proefstuk ben ik daar minder zeker van.

De inzet van Muzelmannen biedt allerlei kansen op spanning en thematische rijkdom. Schouten hanteert een trage en uitgesponnen manier van vertellen, met talrijke lege plekken en beloften van interessante ontknopingen of betekenissen. Dat wekt de nieuwsgierigheid terdege op en doordat de signalen pas na verloop van tijd worden ingelost (sommige eerst na ongeveer honderd bladzijden), houdt het boek de aandacht wel even gaande.

Maar dan, als het erop aan komt, valt Muzelmannen mij vreselijk tegen. Dat komt hoofdzakelijk doordat die Druzen bovenmodaal krankjorum schijnen te zijn. Ze gaan prat op hun geheime kennis, maar verschillen in niets van iedere sekte die de wijsheid in pacht meent te hebben. Hun grootste mysterie heeft betrekking op een kosmische cyclus van liefst zesentwintig miljoen jaar, waar niemand zich iets bij kan voorstellen of van aan zal trekken, maar die zij benutten om de ‘bizarre oneerlijkheid’ van het bestaan te demonstreren. Verder beperkt hun leer zich blijkbaar tot een strikte geheimhouding, een soort mimicry waardoor niemand weet dat de Druzen zich her en der in de wereld genesteld hebben, dat ze overal geïnfiltreerd zijn als een vijfde kolonne van de pretentieuze leeghoofdigheid.

Dick Schouten
gerhard jaeger

Ik weet niet of Dick Schouten zijn Druzen uit ervaring heeft geportretteerd; het kan natuurlijk zijn dat hij slechts ‘djoehhal’ of onwetenden heeft leren kennen, want er leven onder dat volk slechts heel weinig ‘oekkal’, dat zijn degenen die echt weten waar het over gaat. Misschien was het ook Schoutens bedoeling deze indruk van verpletterende onnozelheid te vestigen, en dat hoop ik eigenlijk: een exotisch gezelschap als haast allegorisch model voor alle godsdiensten, ideologieën, modes, sekten en gekten die van de mens een gedresseerde poedel maken.

Als dragende gedachte van de roman vind ik deze uitleg alleen niet bevredigend. Zoals gezegd, in het begin van Muzelmannen worden nogal wat lijnen uitgezet die voor later iets beloven, maar de Druzen vallen door de mand, vele dingen blijven duister of gratuit, en de hoofdfiguren houden aldoor iets onhelders: ze krijgen geen verleden, geen contouren, geen drijfveren of beweegredenen die werkelijk ter zake doen. Nooit wordt het verhaal dramatisch of boeiend genoeg om de personages langer dan een of twee alinea's in hun beslommeringen te volgen en te begrijpen.

Veel ironie

Dat komt doordat zij volledig overwoekerd worden door bijzaken en door de virtuositeit van de verteller. Er is om de haverklap sprake van een metafysische, Drusische radar, een merkwaardige intuïtie die een al even vreemde samenhang in het leven op aarde registreert, waar men evenwel niets aan heeft, en zeker niet in een roman. Het fenomeen voert tot allerhande uitweidingen over naar goud zoekende familie van Johan in Canada (vindt niets), een geleerde die het land van Abraham in Saoedi-Arabië localiseert (historisch, deugt niet), een zieke pastoor in Mexico, geheimzinnige kelders in Damascus (onvindbaar), Moorse invloeden op Dante (een ontdekking die niks verandert), een Belgische bibliothecaris die het gewichtigste handschrift in zijn verzameling telkens over het hoofd ziet, alsmede familie en vriendinnen van de beide Druzen, die het allemaal ook niet kunnen helpen.

Natuurlijk gaat het hier steeds om min of meer ‘bizarre oneerlijkheid’, maar de zijsprongen leiden de lezer voornamelijk van de verhaaldraad af, en maken de personages geleidelijk vager en vager. Daar draagt de verteltrant nog het nodige toe bij: een ouderwets alwetend perspectief, een uiterst afstandelijke toonzetting, met veel ironie, die soms in oubolligheid ontaardt (net als bij negentiende-eeuwse schrijvers), de overvloed aan commentaar, terzijdes en anekdoten - het heeft er veel van weg dat niet enkel de titel, maar ook de personages en het hele verhaal tussen aanhalingstekens worden gezet.

Het wordt spannend: voor Mick ‘begon de tijd wel erg te dringen’. Prompt gunt de verteller zich de tijd voor een omhaal van woorden waar ik een gedeelte van citeer als proeve van afleidende virtuositeit: ‘In het algemeen kon Mick wel genieten van de formule “de tijd dringt”’, omdat er geen formule bestond die meer spanning kon opleveren. Wanneer je nog maar een minuut hebt om je koffer in te pakken, en te controleren of alles is uitgezet, terwijl je ineens merkt dat je portemonnee kwijt is, de telefoon gaat... dan komt zo'n minuut in al zijn beperkingen goed tot zijn recht. Wanneer er nog maar vijf minuten over zijn om iemand van zijn boeien te bevrijden voordat het hele flatgebouw ontploft, dan brengt het wegglijden van de seconden een onvergetelijke sensatie teweeg.’ Voor de goede orde: Mick, ofschoon een Druze, bevindt zich in geen van beide situaties, maar is van plan de weggelopen Johan binnenkort op te sporen.

Laatste voorbeeld: Mick legt de sterkste staaltjes van oneerlijkheid aan zijn leerling Johan uit. Ouders en kinderen dus: ‘Alleen al vanwege hun halsbrekende uiterlijk zou menig echtpaar lang en voorzichtig moeten twijfelen, voordat ze hun nakomelingen van zo'n zelfde kop voorzien.’ De stelling is niet onjuist, de formulering laat zien dat Schoutens stijl geenszins onberispelijk is en dat de virtuoos humor soms verwart met wat in schoolkranten placht te staan; overigens blijkt de Druze, orerend en wel, hier allerminst een genie, terwijl zijn opmerking met kop noch staart van Muzelmannen iets te maken heeft.

De verhaalfiguren blijven stuk voor stuk schimmig, bedolven onder de tierelantijnen, afdrijvend op Schoutens spraakwaterval. De ondergeschiktheid van het relaas aan de stijl, van de zeggingskracht aan de vertolking blijkt uit de onhandige rolwisseling van Mick en Johan als hoofdpersoon, de schaarse en onscherpe beschrijving van mensen en ruimten, en zo nog het een en ander.

Nu is alles wat ik tot dusverre heb opgemerkt, nog geen dwingende reden om deze roman mislukt te noemen. Als de stijl het verhaal overvleugelt, moet de lezer wellicht van sommige oude gewoonten afstand doen, precies als bij de woordkunst van honderd jaar geleden, of bij de vervreemdingstactieken van het zogenaamde ‘ander proza’. In dit geval zou de aandacht dan verlegd moeten worden naar de vertelwijze, naar de virtuositeit als waarde in zichzelf, of naar de ironische kijk van de verteller op zijn schepselen en hun besognes.

Coloratuursopraan

Het vervelende is alleen, dat ik geen enkel standpunt kan ontdekken dat de lezer zou kunnen innemen omdat het klaarblijkelijk dat van de verteller of van de auteur is. Ik zie geen ‘waardepositie’, zoals van de Spanjaard die zich in Cees Nooteboom In Nederland danig opwindt over dogmatici van allerlei snit die in zijn eigen sprookje optreden. Uiteraard merk ik wel dat Schoutens thema het leven in uiteenlopende versnellingen is: ‘de mooie opdracht om iedereen een gevoel voor versnellingen bij te brengen, zodat je ten slotte in staat zou zijn zomaar opeens je zinnen te verzetten en een andere stemming of snelheid te hanteren’. Ook begrijp ik wel dat het idee, de beste te willen zijn, een band met Zee geheel wit legt, maar in geen van beide kan ik iets dwingends bespeuren, een noodzaak om dit Muzelmannen te schrijven en het zó te doen.

De indruk die ik van de roman overhoud, is allereerst dat Schouten hunkert naar virtuositeit, verbale glitter, grammaticaal vertoon, geestigheid zonder geest, en ironie die niets ironiseert. Ik hoop vurig dat ik mij op hem verkijk, maar Muzelmannen lijkt sprekend op zijn eigen typering van de koran als die ‘reeks antwoorden waarbij de vragen voor de aardigheid weggelaten zijn’. Zijn parmantige verteller lijkt als twee druppels water op zijn personages: hij mist drijfveren en beweegredenen. Het is een boek dat een oplossing aandraagt zonder het probleem te stellen, een verhaal zonder substantie, rook zonder vuur, opgedist door de literaire evenknie van een coloratuursopraan. Vandaar: Schouten is een talent, maar ik houd mijn hart vast hoe het met hém gaat aflopen.

■