Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 5]

Het detail op de voorgrond
De Boymans-van Beuningen-agenda en het postmoderne kijken

Close-up Museum Boymans-van Beuningen Rotterdam-agenda 1986, f24,50

Cok van der Voort

Een van de laatste boeken van Italo Calvino, Collezione di sabbia (Zandverzameling) uit 1984, bestaat uit een aantal essays die allemaal gebaseerd zijn op een visuele ervaring van de schrijver. Soms zijn het reisindrukken die hij heeft opgedaan in Iran, Mexico en Japan, maar meestal is de aanleiding een van de vele tentoonstellingen die hij bezocht in zijn woonplaats Parijs. Zo vertelt hij bijvoorbeeld welke roman hij ‘leest’ in een schilderij van Delacroix; of hoe hij zich op een tentoonstelling van ‘vreemde verzamelingen’ - waaronder koebellen, flessedoppen en opgezette kikkers - het sterkst voelt aangetrokken tot een vitrine waarin glazen flesjes staan met verschillende soorten zand: grijs, zwart, rood en wit zand, van héél grove - tot héél fijne - en zelfs poederachtige substantie. Calvino ‘leest’ in deze flesjes het dagboek van een reiziger want, net als in een dagboek, zijn hier allerlei belevenissen bijeengebracht in de vorm van ‘fragmenten’. De reiziger had van alle plaatsen die hij aandeed net zo goed één lange film of een fotoreportage kunnen maken; maar hij heeft dat niet gedaan, integendeel, al zijn aandacht is gericht geweest op een minuscuul detail: piepkleine zandkorreltjes die losgemaakt zijn van hun eigen wereld maar, misschien juist daardoor, hele nieuwe werelden oproepen en verrassende verhalen vertellen.

Op dezelfde dag dat ik deze stukjes las, kreeg ik de nieuwe agenda van De Stichting Museum Boymans-van Beuningen in handen, en ik werd meteen getroffen door de sterke overeenkomst die de ontwerper Dick Elffers hier vertoont met bovenbeschreven reiziger. Nu is het voor wie de Boymans-agenda niet kent misschien een beetje vreemd dat ik een boek vergelijk met een agenda, aangezien in het algemeen hét grote verschil tussen beide is dat je een boek bewaart en een agenda weggooit, althans na een jaar. Maar dat gaat niet op voor de Boymans-agenda, want die agenda is een boek, en dat is ook de reden waarom ik me ‘gemachtigd’ voel er iets over te zeggen, zonder het specifieke terrein te hoeven betreden van de beeldende kunst waar ik te weinig vanaf weet.

De Boymans-agenda, die ieder jaar wordt samengesteld met illustraties uit de vaste collectie van het museum, kan beschouwd worden als een boek, waarvan de vele afleveringen (dit jaar is de achtendertigste verschenen) door menigeen worden bewaard als delen van een soort ‘verzameld werk’. Tot nu toe was ieder deel gewijd aan een bepaald semantisch thema, bijvoorbeeld Zon, maan en sterren in 1976, Vensters en deuren in 1978, Zitten in 1979 en Reizen in 1985. Het nieuwe van de agenda voor 1986 is dat Elffers radicaal heeft gebroken met deze traditie en gekozen heeft voor het fragment of, zoals de titel zegt, voor de close-up van vaak héél kleine details, waarop bladnerven, grassprietjes en soms ook haast zandkorreltjes zichtbaar zijn.

Fragmenten

Interieur met vrouw aan clavecimbel, Emanuel de Witte Detail: Licht- en schaduwbanen op de betegelde vloer

Nu is aandacht voor het detail, zeker in de beeldende kunst, op zich helemaal niet opzienbarend. Het wórdt pas opzienbarend wanneer zo'n detail niet langer wordt aangewend met de didactische bedoeling het geheel beter te belichten, maar juist uit het geheel wordt gelicht als een zelfstandig object dat een eigen leven gaat leiden. En dat laatste heeft Elffers mijns inziens met zijn nieuwe benadering beoogd, een benadering die des te boeiender is, omdat het hier natuurlijk niet alleen een puur technische aangelegenheid betreft. Er schuilt een hele filosofie achter, de filosofie van het postmodernisme, die ook te vinden is in andere kunstuitingen en -benaderingen, en die wordt gekenmerkt door de afwezigheid van een centrum, van een vast oriëntatiepunt, van een allesoverkoepelende religie. Richard Rorty zegt: ‘De filosoof heeft geen vertrouwen meer in de idee dat het de essentie is van de mens een kenner van essenties te zijn’; een uitspraak waarin ook de postmoderne kunstenaar en wetenschapper zich kan vinden. De laatste heeft de absolute Waarheid ingeruild voor een reeks falsifieerbare hypothesen, de eerste heeft de eenheid van het Geheel verwisseld voor een veelheid aan fragmenten, die te zamen een nieuw geheel vormen. Wat is de film Kaos van de gebroeders Taviani anders dan een mozaïek van prachtige ‘fragmenten’? En dezelfde vraag zou men zich kunnen stellen naar aanleiding van het proza van John Barth of Gerrit Krol, die in het laatste nummer van De Revisor een pleidooi houdt voor de witregel. Waarom? Om regels op een pagina ‘in te lijsten’ als zelfstandige fragmenten.

Op het terrein van de literatuurwetenschap doet het postmodernisme zich vooral gelden in de nog vrij jonge benaderingswijze, voortgekomen uit de ideeën van de Franse filosoof Jacques Derrida, die zich deconstructivist noemt; een begrip dat geen enkele negatieve betekenis heeft, maar gesteld kan worden tegenover het constructivisme van de meeste traditionele benaderingswijzen. Terwijl een constructivist probeert een tekst eenduidige betekenis te geven, gaat de deconstructivist er juist vanuit dat de eenduidigheid dikwijls slechts schijn is en uiteen valt in een veelheid van betekenissen zodra men tussen de regels leest en oog heeft voor marginale opmerkingen en voor weggemoffelde details. Op die manier kan worden aangetoond dat de gepostuleerde, op de voorgrond redende, betekenis van een tekst in die tekst zelf wordt ondermijnd. Zo laat Derrida zien dat Rousseau de door hemzelf verdedigde betekenishiërarchie Natuur-Cultuur in zijn eigen teksten aan het wankelen brengt; en zo zou ook onderzocht kunnen worden hoe de traditionele man-vrouw-hiërarchie, waarop veel westerse teksten zijn gebaseerd, in die teksten zelf wordt ondergraven wanneer men in de marge speurt naar ‘verdrongen’ details.

Zo'n speurder nu is Dick Elffers, en de Boymans-agenda voor 1986 wordt daardoor een typisch deconstructieve agenda, in tegenstelling tot de constructieve ontwerpen van de voorgaande jaren. Tot nu toe werd namelijk een schilderij (of ander kunstobject) in de agenda opgenomen omdat het beantwoordde aan het gegeven thema, omdat het een deel was in een geheel. Niet de afbeelding op zich was het criterium, maar de functie binnen het gekozen thema. Zo verscheen bijvoorbeeld De toren van Babel van Pieter Bruegel in 1978 onder de noemer Vensters en deuren en in 1982 onder het thema Stad en monument. In beide gevallen lag het accent op de toren als bouwwerk en werd de dominerende betekenis van het paneel als het ware onderstreept. In de nieuwe agenda daarentegen wordt juist deze betekenis, door de gekozen details, ontmanteld en ligt het accent niet langer op de toren als constructie, maar op het begrip Babel als deconstructie: een bonte mengeling van activiteiten, die zich letterlijk afspelen ‘in de marge’, dat wil zeggen op de spiraalvormige omloop van het gebouw, en waarvan vooral de close-up van een processie als deconstructivistisch kan worden beschouwd. De uiterst informatieve begeleidende tekst van Ria Janse leert dat deze processie een toespeling is op de inwijding van het immense Escoriaal van Philips II: ‘Bruegel zou microscopisch klein hier een verhulde waarschuwing hebben verborgen tegen de hovaardij van de koning.’ Maar is het niet óók een verhulde waarschuwing tegen de hovaardij van de torenbouwers zelf of, nog strikter gezegd, is het niet zo dat Bruegel hier, op één en hetzelfde paneel, de hoofdmoot van zijn eigen schildering (de toren) deconstrueert met piepkleine processiegangers, die geen enkel steentje bijdragen aan de bouw?

Rijkdom

Het opvallende van de gekozen details (het zijn er steeds drie) is dat ze bijna nooit titel- of rolbevestigend zijn. Neem bijvoorbeeld het schilderij van Bartholomeus van der Helst, waar in de titel Abraham del Court en zijn vrouw Maria de Keerssegieter, het mannelijk element wordt geprivilegieerd, terwijl de drie close-ups uitsluitend gewijd zijn aan de vrouw. Maar ook het geijkte verwachtingspatroon van de kijker - een gelukkig paar in een amoureuze omgeving - wordt doorbroken: in plaats van de spuitende fontein, het traditionele symbool van de liefde, extra te belichten, is gekozen voor de rozenstruik, een element dat door zijn veelheid aan betekenissen haast niet meer valt te duiden, zoals Umberto Eco heeft gezegd in het Naschrift bij De naam van de roos. Ex malo bonum (Het goede uit het kwade) had de titel kunnen zijn, maar evengoed Geen roosje zonder doornen, een onzekerheid die nog wordt benadrukt door de onpeilbare uitdrukking op het vrouwengezicht. Ook bij De drie Maria's aan het graf van Hubert en Jan van Eyck, zijn de gekozen details overwegend titelontwijkend. Zowel het Jeruzalem op de achtergrond als de schitterende close-up van één minuscuul geschilderde bloem, de koningskaars geheten, refereren veeleer aan het koningschap van de verrezen Christus dan aan de grafscène met de vrouwenfiguren.

De aandacht voor dit soort ‘randverschijnselen’ maakt niet alleen dat je als kijker heel anders gaat kijken naar een schilderij, maar leidt ook vaak tot het ontstaan van een nieuw zelfstandig kunstwerk. Het fragment berust niet in zijn status van fragment maar zoekt naar een nieuwe eenheid, en de stelling van Geoffrey Hartman dat literaire kritiek soms een nieuwe literaire tekst kan voortbrengen, zou ik onmiddellijk willen transponeren naar de Boymans-agenda 1986, waarmee Elffers niet alleen bezig is geweest als ontwerper, oftewel kunstcriticus, maar ook als kunstenaar. Met een klein stukje tegelvloer uit een interieur van Emanuel de Witte (1617-1692) of met een opgenomen gordijn voor een raam, waarachter een wolkenlucht, uit een pronkstilleven van Abraham van Beyeren (1620-1690), weet hij een nieuw modern schilderij te maken dat, net als de flesjes zand van de reiziger, een eigen wereld oproept, juist omdat het uit zijn vertrouwde context is losgemaakt. De close-up van de vloer kan een Mondriaan suggereren, die van het gordijn een Margritte, maar iedereen is natuurlijk vrij om er iets héél anders in te zien. Want net zoals het afwijzen van het monotheïsme niet heeft geleid tot atheïsme maar juist tot polytheïsme, zo leidt ook hier het afwijzen van één vaste betekenis niet tot betekenisloosheid, maar juist tot een rijkdom aan betekenissen, waarmee een ieder op eigen wijze zíjn 1986 kan beleven.

■