Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 3]

Confidenties in de jungle
F. Springers roman Quissama

Quissama, een relaas door F. Springer Uitgever: Querido, 160 p., f28,50

Eddy Mielen

Op tweederde van de roman Quissama tekent de verteller Charles Ender deze passage op uit de mond van King Velderman, een handige zakenman met een verweerde, borstelige kop die na een groot aantal Aziatische tropenjaren in Angola terecht is gekomen, rap van de tongriem gesneden is en even makkelijk schoenen, makreel en tweedehands vliegtuigen verkoopt als ‘melk, melk, zeeën melk op drie continenten’. Die melancholieke ontboezeming vormt een belangrijk moment in het boek, want zojuist heeft deze King met z'n grote bek na vele whisky's zijn vriendschap met Enders bezegeld (‘amigo’) en hem waardig geacht om samen op zoek te gaan naar de legendarische olifanten in het wildpark Quissama: ‘Hij wou niet sentimenteel lijken, maar Quissama was voor hem meer dan een negenduizendzeshonderd vierkante kilometer groot natuurreservaat met elanden, olifanten, leeuwen, ja ook leeuwen, onafzienbare vlakten met wuivend papyrusriet, grillig slingerende rivieren, spectaculaire bospartijen, bloemen met de onmogelijkste kleuren. Als hij daar ronddwaalde, ieder ogenblik de kans op een ontmoeting met groot wild, oog in oog met de gevaarlijke natuur, dan werd hij van een bijna religieus gevoel vervuld! Dan dacht hij na over god en duivel, over de zinloosheid van onze “ratrace” op aarde en over onze woorden die leeg zijn en onze nietige gedachten.’

Wat voor Tommie Vaulant het eiland Bougainville, de titel van Springers vorige roman, betekende: een oord waar je aan het leven van alledag kunt ontsnappen (‘Ik ben een eersteklas geoefend escapist’, zegt deze dikwijls), is Quissama voor King Velderman. In veel opzichten blijft Springer zijn thema's en motieven trouw en ook de personages in dit boek lijken weer afsplitsingen van anderen te zijn. King heeft verdacht veel weg van Max Flier uit het verhaal ‘Happy days’ (Zaken overzee) en de ingetogener Enders zijn we ook al eerder in andere gedaanten in vorig werk, bijvoorbeeld Bericht uit Hollandia tegengekomen. Alleen is Charles Enders niet in diplomatieke dienst, maar vertegenwoordiger van een grote firma, ‘een oude trekvogel’, jarenlang en route geweest voor de zaak om in Azië en Latijns-Amerika lucratieve transacties te sluiten, waarin hij ondanks veel bloed, zweet en tranen steeds uitstekend geslaagd is. ‘Al wat moe’ voelt hij zich eigenlijk wel, maar de firma stáát erop dat hij met z'n rijke ervaring als ‘troefaas’ gaat proberen in Angola een stuk van de Afrikaanse koek te bemachtigen. De Portugezen hebben er het veld geruimd en met de nieuwe machthebbers dienen handelscontacten gelegd te worden. Enders heeft te weinig ruggegraat (net als de figuur van Rudy uit Tabee, New York) om de opdracht te weigeren en hij vertrekt; zijn vrouw weinig verrukt achterlatend. (Alle afscheidsscènes van Springer op een rij zouden een mooie bloemlezing opleveren.)

Op het vliegveld in Luanda ontmoet hij - tot z'n geluk - al direct de Hollandse zakenman King Velderman, een oude rot in Angola, die hem onderdak aanbiedt. King, nomen est omen, weet met één telefoontje moeiteloos vele deuren te openen. Tot werkelijk zaken doen komt het niet, want Enders raakt meer en meer in de ban van deze oerwoudreus, die hem iedere avond uitvoerige verhalen (én verhalen ín verhalen) vertelt over zijn levensloop, de stembanden geolied met whisky en het taalgebruik doorspekt met veel Engels. Beiden voelen verwantschap door hun ‘marskramersbestaan’, ja, Enders voelt zich bijna een tweelingbroer van King. De verhalen van King zijn boeiend, maar Enders is bovenal geïntrigeerd door een foto van de geheimzinnige en betoverend mooie Pauline, een groot ingelijst portret op het bureau van King: ‘Over zijn schouder zag ik haar naar mij kijken, jawel, met van die ogen die je overal volgden, goedkope fotografentruc.’ Wie is die aantrekkelijke vrouw met die slanke hals en kuiltjes in haar wang? Wat had of heeft zij precies met King en waar is ze nu?, zo vraagt hij zich nieuwsgierig af. Maar King laat niet direct het achterste van zijn tong zien. Beetje bij beetje weet Enders tijdens nachtelijke gesprekken het hoe en wat over Pauline aan King te ontfutselen, maar deze doseert de informatie strikt naar het hem belieft, ingebed in allerlei smeuïge voorvallen uit zijn leven. Dat maakt het verhaal, ook voor de lezer, tot op de laatste bladzijden spannend.

F. Springer
gerard damoiseaux

Olifanten

Afgezien van een kleine aanzet tot zaken doen (daarbij geholpen door King) en een enkele rapportage aan zijn firma, besteedt Enders nagenoeg al zijn tijd aan het noteren van Kings relaas. Dat zorgt voor een aantrekkelijke afwisseling van Angolese episoden (het koloniale bewind van de Portugezen blijkt ingeruild voor een even malafide Cubaans-Russisch) vol reële couleur locale met z'n militairen, vernietigde fabrieken, maar ook z'n ambassadefeestjes en beschrijvingen van de schitterende natuur (F. Springer alias mr. Carel Schneider was enige jaren ambassadeur in Angola, vandaar die authentieke atmosfeer, vermoed ik). Anderzijds zijn er de sappige fragmenten waarin King over zijn leven vertelt. Een simpeler structuur dan in Bougainville, maar de verschillende tijden zijn geraffineerd aan elkaar gelast. King blijkt Pauline in 1964 in Bombay vluchtig ontmoet te hebben bij een polowedstrijd, waarbij ze hem een veelbetekenende blik toewierp, maar pas vier jaar later maakt hij echt kennis met haar, wanneer hij haar tegenkomt in Cambodja. Van een bezichtiging van de majestueuze tempels van Angor Vat komt niet veel terecht, want beiden hebben slechts oog voor elkaar. Ze trouwen in Bombay en belanden uiteindelijk in Angola. King komt lyriek tekort wanneer hij over hun amoureuze jaren spreekt. Gedetailleerd beschrijft hij haast elke blik van Pauline of een emotioneel moment van destijds.

Enders noteert het allemaal gretig op z'n velletjes hotelpostpapier. Na zoveel confidenties - echter slechts van de zijde van King, want zijn ‘tweelingbroer’ blijft een observer (alweer: een vertrouwd element in Springers werk, waarin de verteller zich graag een beetje buiten beeld houdt), klinken beide mannen op hun vriendschap en worden de voorbereidingen voor de tocht naar Quissama getroffen: ‘Ik heb de rare behoefte om op gezette tijden met olifanten te gaan praten.’ Pauline had Kings onrust altijd bij hem aangevoeld en gezegd: ‘Il est temps pour les éléphants. Vas-y, vas-y, Quissama, Quissama.’ Minutieus voorbereid als gold het een militaire patrouille vertrekken ze met de jeep van King. Daar in dat paradijselijke en exotische park vertelt King (op hardnekkig aandringen van Enders) weer tot in de kleinste details het slothoofdstuk van het Pauline-verhaal. Toen in 1975 de opstand in Angola uitbrak, bleek ze liever naar Frankrijk terug te keren, maar ééns zal ze weer plotseling voor hem staan, gelooft King heilig. Het is een aangrijpend hoogtepunt in het boek, dat nog extra reliëf krijgt door de aanwezigheid van een Belg met twee bevallige vriendinnen die ook in het kampement logeren en die voor enige disharmonie zorgen. Ze gaan de andere ochtend nota bene ook nog mee op olifanten-safari. De voettocht wordt bijna een mission impossible, want buiten enkele flamingo's en andere tropische vogels, laten de olifanten zich niet zien aan de rivier. Een razende King (nog opgejut door de dames: ‘You promised us elephants, Mr. Velderman!’) duikt plots de rimboe in en laat de anderen verbouwereerd achter, wanhopig gaan ze naar hem op zoek. Opeens zien ze hem, trots poserend tussen een kudde (‘... zo zul je ze nooit meer zien. Take your bloody pictures now, folks’.) maar hij wordt even later onder de logge poten van twee olifanten vermorzeld.

Fabuleren

Teruggekeerd in Kings appartement vindt men nergens een adres van familie of verwanten en blijkens de tekst op de achterkant van Paulines foto, is zij een Franse actrice uit de jaren dertig. De King wordt een king, hoewel... Enders, wiens zakenmissie definitief mislukt is, zo hoort hij, gaat snel aan het schrijven, omdat anders iemand wel eens in twijfel zou kunnen trekken of King, Pauline, ja zelfs híj wel ooit bestaan hebben. En zo is deze roman van Springer meer dan een relaas geworden. Het is (evenals Bougainville) ook een boek dat over schrijven en fabuleren gaat. Zijn alle kleurrijke details door King opgedist of ‘schreef’ Enders ze erin, blind door zijn bewondering voor zijn herodubbelganger? Droom of werkelijkheid, daar lijkt het om te gaan, want net als King is ook Enders een zoeker naar het volkomene dat onbereikbaar is. Het is ook meer dan een relaas, omdat bij herlezing blijkt hoe knap de schrijver vooruitwijzingen in het verhaal verstopt heeft en met kraaiepoten strooit. Een voorbeeld. Als Enders het portret van Pauline voor de eerste maal ziet, noteert hij: ‘Ja, een hele mooie vrouw, alles bij elkaar, maar de gestalte had iets onaantastbaars en onechts. Een plaatje, een mooi plaatje.’ Deze notitie blijkt pas twintig bladzijden later betekenis te krijgen, want moesten we het bestaan van Pauline al niet op voorhand betwijfelen? En ook de dood van King, was dat (evenals die van Tommie uit Bougainville) een voorvoelde of gewenste? Tijdens de tocht in het wildpark zegt hij namelijk tegen Enders: ‘Je kent ieder detail uit mijn leven, Charlie, als we hieruit komen, moet ik jouw levensverhaal horen.’ (cursivering EM).

Zo staan er nog tal van verwijzingen, raadselachtigheden en terloopse zinnetjes in het boek die pas bij herlezing hun functie blijken te hebben. Springer is een scherp waarnemer, hij is zuinig met adjectieven en bijwoorden, maar áls hij ze gebruikt, is het raak. Hij is een meester in vertellen en een grossier in relativeren en ironie. Ik ken geen andere schrijver die z'n humor zo quasi-achteloos verpakt. Een verrukking om nergens een sleetse zin tegen te komen. Als je het boek gelezen hebt en dichtklapt kun je slechts verzuchten: Tja, Quissama, een relaas dat er zijn mag.

■