Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 20]

Over mensen die een kamp overleefd hebben, valt niets te generaliseren

Primo Levi, een Italiaanse schrijver en scheikundige, werd in de oorlog als jood door de Duitsers gedeporteerd naar Monowitz, een onderafdeling van het concentratiekamp Auschwitz. Over zijn verblijf en zijn overleving schreef hij in 1947 een boek: If this a man. in Italië hoort dit tot de klassieke naoorlogse werken. Na enige andere boeken verscheen van Levi in 1975 Il Sistema Periodico, een soort autobiografie aan de hand van verschillende chemische elementen. In 1984 verscheen hiervan de Engelse vertaling (The Periodic Table uitgever: Michael Joseph, f 53,85), die door Karel Soudijn besproken werd in de Boekenbijlage van 16-2-'85: ‘Als schooljongen was Levi op een bevlogen, romantische wijze door de scheikunde gegrepen; in een latere levensfase bleek zijn leven van dit vak af te hangen (...) scheikunde bleek voor hem ook een middel om de integriteit van andere mensen vast te stellen.’ In de lijstjes van beste boeken van 1985 van critici in de Observer (1-12-'85) werd The Periodic Table, nogal onverwachts, het meest genoemd: vier keer. Germaine Greer had een gesprek met Primo Levi in zijn huis in Turijn.

Primo Levi: ‘Ik geloof niet in een eeuwige ziel - ik ben een scheikundeman’

Primo Levi

Germaine Greer

Primo Levi werd in 1919 in Turijn geboren. Zijn ouders behoorden tot de media borghesia, zoals hij het zelf noemt. Hij deed zijn doctoraal scheikunde kort voordat de rassenwetten het joden onmogelijk maakten een universitaire graad te halen. In 1943, dus nadat de Duitsers Noord-Italië hadden bezet, sloot hij zich aan bij de partizanengroep in de Val d'Aosta, waar hij in december dat jaar door de fascistische militia gevangen werd genomen. In februari 1944 werd hij naar Auschwitz gedeporteerd. Van de zeshonderd vijftig mensen die samen met hem op transport waren gesteld, hebben slechts vijftien mannen en acht vrouwen het overleefd.

In zijn eerste boek If this is a man (1947) doet Levi verslag van wat hij overleefd heeft en hoe hij dat gedaan heeft. In Italië is het een klassieker geworden en wordt het op vele scholen in een geannoteerde versie gelezen. Het kamp waarin hij zat, Monowitz, werd in januari 1945 door de Russen bevrijd, waarna Levi met nog duizend Italianen in Wit-Rusland werd geïnterneerd. Over die periode en de reis van vijfendertig dagen kriskras door Oost-Europa op weg naar Italië, vertelt hij in La tregua (1963), waarvoor hij de Premio Campiello kreeg. Storie naturali werd in 1967 met de Premio Bagutta beloond; de verhalen in dat boek en in Vizio di forma (1971) behoren tot een genre dat hij zelf ‘technologische fantasie’ noemt.

In 1975 gaf hij zijn baan als scheikundig ingenieur en bedrijfsleider bij een verffabriek in Turijn op en schreef de verhalenbundel Il sistema periodico waarvoor hij in 1975 de Premio Prato kreeg. In 1979 werd zijn La chiave a Stella met de Premio Strega bekroond. In 1981 publiceerde hij onder de titel La ricerca delle Radici een bloemlezing van teksten die hem het meest beïnvloed of geïnteresseerd hebben, waarin hij het spoor volgt van een op vier stellingen gebaseerd intellectueel systeem: ‘Mensen lijden onrechtvaardig, niettemin is de mens groots, begrip en lachen zijn de redding van de mens.’ Hij begint met het boek Job en eindigt met The Search for Black Holes van Kip S. Thorne.

Hoewel Levi's roman Se non ora quando? in 1982 met de twee meest prestigieuze Italiaanse prijzen, de Viareggio en de Campiello werd bekroond, viel de belangstelling tegen en bleef zijn internationale reputatie onder de maat, tot Saul Bellow zich sterk maakte voor Raymond Rosenthals vertaling van Il sistema periodico. Nu worden alle boeken van Levi opnieuw uitgegeven, en hoewel niemand zal ontkennen dat er door de vele recente publikaties over de vernietingskampen een sfeer is ontstaan waarin Levi als een belangrijke figuur in een hele groep joodse schrijvers wordt beschouwd, zijn If this is a man en La tregua al even ontegenzeggelijk meesterwerken.

Levi woont in een palazzo aan een van de fin-de-siècle boulevards in Turijn. Zijn vrouw, met wie hij in 1947 trouwde, en hij zorgen voor hun moeders, twee oude, zwakke dametjes, de ene blind en de andere zeer in de war. Al vijf jaar komen de Levi's nauwelijks het huis, laat staan de stad uit. Tijdens ons gesprek werd er verschillende keren opgebeld door mensen die naar de gezondheid van de oude dames informeerden. Toen ik weg ging, hielp een gespierde jongen uit Zuid-Italië die bijna uit zijn strakke hemd en nog strakkere broek knapte, heel voorzichtig een stokoude dame de lift uit. Ze pakte me bij de hand en staarde me even aan alsof ze me meende te kennen voordat ze het huis in schuifelde. Uit alles bleek dat ze met de grootste zorg en liefde omgeven was.

In het eerste hoofdstuk van La chiave a Stella zegt Faussone tegen de schrijver aan wie hij zijn verhaal gaat vertellen: ‘Als je deze geschiedenis wilt navertellen, moet je er aan sleutelen, dingen rechttrekken en oppoetsen, overbodige troep eruit halen, de hele zaak een beetje oppeppen en er iets van maken.’ Faussone is weliswaar geen betrouwbare getuige, maar wat hij over het schrijfproces zegt is in wezen waar. Een schrijver moet de werkelijkheid eerst volledig onder controle hebben voordat hij haar in een boek kan vastleggen. Hoe heeft u het onderwerp van If this is a man getemd en uit al die ellende een fijnzinnig, helder en gevoelig boek weten te maken? Ik vind het een verbijsterende prestatie.

‘Ik weet niet wat ik daarop moet zeggen. Ik heb het veertig jaar geleden geschreven en in die veertig jaar heb ik een soort legende rond het boek opgebouwd door vol te houden dat ik helemaal geen plan had, dat ik het impulsief heb geschreven, zonder er ook maar een ogenblik over na te denken. Tot nu toe accepteerde iedereen die legende, maar schrijven gaat natuurlijk nooit spontaan. Nu ik erover nadenk, zie ik dat het boek vol literatuur zit, literatuur die ik in me had opgezogen hoewel ik hem eigenlijk verwierp (omdat ik niet goed was in Italiaanse literatuur). Ik deed liever scheikunde. Theorieën over poëzie, romanstructuur enzovoort interesseerden me niet. Toen ik op een gegeven moment de behoefte voelde om het boek te schrijven - een bijna fysieke, ziekelijke behoefte - bleek ik een heel “programma” in me te hebben van alle literatuur die ik min of meer tegen mijn zin op school had gelezen: Dante, de andere klassieke Italianen...’

Shock

Het virtuoze van If this is a man schuilt in het ritme waarin de hele afschuwelijke geschiedenis wordt ontvouwen en in de beheerste toon van de verteller die nooit de indruk wekt dat hij zich moet ontladen. De lezer komt niet veeI over hem te weten: hij was klein, hij kon hard lopen

[p. 21]

en hij viel niet op - wat gezien de omstandigheden wel zo goed was. Toch hoor je dat er een gevoelige persoonlijkheid aan het woord is, een verfijnd en eerlijk man die de dingen nuchter bekijkt en zich niet om de tuin laat leiden.

‘Die nuchtere aanpak heb ik in het laboratorium geleerd. Je moest wel. Je kunt nooit op de schijn der dingen afgaan. De eerste dagen waren verschrikkelijk - voor iedereen. Als je een concentratiekamp binnenkomt, ben je de eerste, vijf, tien of zelfs twintig dagen in shock. Bijna iedereen die het niet gehaald heeft, is in die beginfase gestorven. Ons hele leven, vooral dat van de westerse joden, was in een paar dagen volstrekt veranderd. De Poolse en Russische joden waren in de getto's al behoorlijk gehard, zodat ze er iets beter tegen konden. Wij, de Italiaanse, Franse en Nederlandse joden waren uit ons huis geplukt en regelrecht in een kamp gezet. Maar naast de angst, de honger en de uitputting, voelde ik een bijzonder diepe behoefte om te begrijpen wat er om me heen gebeurde, te beginnen met de taal. Ik kende een beetje Duits, maar ik vond dat ik het beter moest leren. Ik heb zelfs privé-lessen genomen, die ik met een deel van mijn broodrantsoen betaalde. Ik wist niet dat het heel plat Duits was, daar kwam ik later pas achter toen ik voor zaken naar een chemische fabriek in Leverkusen moest. De mensen die ik daar sprak, van die uiterst beleefde Duitsers, zeiden: “De meeste Italianen spreken geen Duits, en de paar die het wel doen, spreken zo'n vreemd Duits. Waar heeft u het geleerd?” Dus toen zei ik: “In Auschwitz.” Dat bracht ze om allerlei redenen in grote verlegenheid. We hadden op vriendschappelijke voet zaken gedaan en sommigen van hen waren in ieder geval nazi's geweest, misschien wel allemaal.’

Men zegt dat Levi zo geweldig is omdat hij geen haat of wrok tegen de nazi's koestert.

‘Dat is niet helemaal waar.

Bij het lezen van If this is a man ben ik me er voortdurend bewust van dat de afstandelijke verteller, die iedere inmenging in andermans leven afwijst, superieur is aan de barbaarse monsters, en niet alleen aan de nazi's. U noemt het woord ‘nazi’ trouwens zelden of nooit, maar windt er geen doekjes om dat het geen zin heeft om te proberen Duitsers te begrijpen.

‘Juist. Ik heb, ook na de oorlog, ontzettend mijn best gedaan om de Duitsers te begrijpen. Ik ben hier in Turijn vijf jaar bij het Goethe Instituut ingeschreven geweest en ik heb vele Duitse vrienden gehad.’

Uitzonderingsgeval

Ik wilde nog even terugkomen op die kwestie van de schrijver die de werkelijkheid opnieuw moet scheppen.

‘Er zijn schrijvers die het met opzet en op een intelligente manier doen, schrijvers die het op intelligente wijze maar niet opzettelijk doen, en instinctieve schrijvers die het zonder het te plannen of te willen doen. Toen ik If this is a man schreef, behoorde ik tot de laatste categorie. Toch geeft het boek een vertekend beeld, al was het alleen maar omdat het kamp waarin ik zat, Monowitz, niet typerend voor het hele Auschwitz-complex was. Het lag zeven kilometer van Auschwitz, en de situatie was enigszins anders dan in de andere kampen. Ik dacht dat ik een authentiek verhaal over de concentratiekampen schreef, terwijl het in feite alleen iets over dat ene kamp vertelde. Tien tot vijftien percent van de gevangenen werd daar toen naar de gaskamers gestuurd, en niet veertig of zelfs negentig percent zoals in Treblinka. Ze hadden arbeiders nodig, dat was het. Uit de papieren is ook gebleken dat er een conflict was tussen de SS, die iedereen meteen wilde vermoorden, en de Duitse industrie die, om financiële en niet om humanitaire redenen, zei: “Aan een arbeider die binnen een week dood is, hebben we niets. Ze moeten minstens drie tot zes maanden kunnen werken.” Dat is tijdens het proces in Neurenberg allemaal naar boven gekomen. Pas jaren later las ik in het boek van Borkin dat mijn kamp onder IG-Farben viel, en niet onder de SS. Mijn vak heeft me gered. Bij de selectie van oktober 1944 werd ik overgeslagen omdat er op mijn pasje stond: Facharbeiter, scheikundige. Ik was een uitzonderingsgeval omdat ik gespecialiseerd werk deed. Daar wil ik trouwens nog iets over zeggen: uit al die verhalen van mensen die een kamp hebben overleefd, valt niets te generaliseren. Iedereen die het overleefd heeft, is een uitzondering; het was altijd een wonder, een lotsbestemming. Bij mij kwam het door mijn opleiding.’

Uw autobiografische boeken, vooral La tregua, zijn moderne versies van Robinson Crusoe, maar ik vermoed dat u sceptischer, pessimistischer bent dan Defoe.

‘Sceptisch ben ik zeker.’

U kunt kennelijk niet iemand beschrijven zonder een oordeel te geven. Zou Sandro zichzelf herkennen in het beeld dat u van hem geeft in Il sistemo periodico? (Sandro del Mastro is de held van een deel uit Il sistema periodico. Hij werd als eerste van de Piedmontese verzetsgroep in 1944 vermoord.)

‘Nee, hij zou zichzelf niet herkennen. Hij zou ertegen geprotesteerd hebben, zoals zijn neven gedaan hebben. Ze hebben me fel aangevallen, om hele domme redenen: omdat ik schreef dat zijn vader een capomastro was, terwijl hij in werkelijkheid iets hogers was. Bestaande personen als figuren gebruiken is altijd gevaarlijk. Hoe goed de bedoelingen van de schrijver ook zijn, hoezeer hij ook probeert de waarheid geen geweld aan te doen, of de figuur beter, nobeler voor te stellen, de persoon in kwestie is altijd ontevreden. Niemand ziet zichzelf zoals anderen hem zien. Ik zou ook raar opkijken als ik in de spiegel opeens een ander gezicht zou zien dan ik gewend ben. Een mens is een uniek, gecompliceerd ding. Als dat ding tot een bladzijde wordt teruggebracht, maak je er een skelet van, zelfs al ben je nog zo'n goede schrijver. Flaubert had vijfhonderd bladzijden nodig om Emma Bovary te beschrijven. Als Sandro nog geleefd had, en mijn verhaal had kunnen lezen, zou hij waarschijnlijk in lachen zijn uitgebarsten. Hij zou het komisch hebben gevonden dat hij een bladzijde tekst geworden was. Hij was jong en hij had zo'n grote afkeer van alles dat naar retoriek rook, dat hij het griezelig zou hebben gevonden om zichzelf als held, als heilige, als krijger beschreven te zien. Hij zou lachend iets in dialect roepen. “Gelul,” of zo. Nu ik met pensioen ben ga ik vaak naar het zwembad en daar kom ik Sandro's broer bijna iedere dinsdag tegen. We zeggen gedag en praten wat over het weer, maar hij heeft nooit met me over Sandro willen praten.’

Een schrijver is net een parasiet wiens uitwerpselen een langer leven hebben dan het voedsel waarop hij teerde.

‘Dat klopt. Maar een schrijver parasiteert niet alleen, hij creëert ook iets. In het gunstigste geval overleeft het boek de man die het schreef en schept het een werkelijkheid die niet met de ware overeenkomt.’

En de verteller kan bekennen wat hij wil, hij is toch onkwetsbaar.

‘Omdat hij heer en meester is. De schrijver is almachtig en kan zijn eigen werkelijkheid scheppen.’

Er is een passage in La tregua die ik ontzettend schokkend en moreel twijfelachtig vond: op een gegeven moment zijn jullie in de barak met roodvonkpatiënten en horen jullie mensen kreunend om water vragen, maar dat negeren jullie.

‘Ik zag dat toen heel anders, en nu nog. Ik heb gecorrespondeerd met Charles, de Fransman die er bij was, en we moesten allebei bekennen dat die tien dagen onze “fijnste tijd” waren. Natuurlijk hebben we onszelf gecensureerd en het feit onderdrukt dat we niet iedereen water hebben gegeven. We hebben wel geprobeerd om tien mensen het leven te redden en daar zijn we voor een deel ook in geslaagd. We konden er geen vierhonderd redden, maar tien misschien wel. We hebben gedaan wat we konden en we waren allebei zwaar ziek. We hebben zo'n goede herinnering aan die tien dagen omdat we voor alles zelf een oplossing moesten vinden. We moesten soep zien te maken, een kooktoestelletje improviseren, aan water zien te komen en zelf voor de nodige medicijnen zorgen. We leefden in een wereld die we zelf hadden gemaakt. Er waren honderden mensen om ons heen die geen deel uitmaakten van die wereld, maar ik geloof toch dat we de juiste afweging hebben gemaakt. Je moest realistisch zijn en proberen tien mensen te redden, en niet het risico nemen dat iedereen er aan zou gaan.’

Naïeve realist

Ik wil u dezelfde kwesties voorleggen waarover Mordo Nahum (een figuur uit La tregua) met zijn vrienden discussieerde. Wat betekent het woord ‘weten’ voor u?

‘Dat weet ik niet. Die vraag heb ik me sinds mijn achttiende niet meer gesteld en het verbaasde me dat Mordo Nahum en zijn vrienden het wel deden. De filosofie is er om zich over deze vragen te buigen, maar ik ben wat dat betreft altijd een scheikundeman gebleven. Ik weet wat ik voel en ruik, ik gebruik mijn zintuigen, zoals een naïeve realist betaamt. Je hoeft niet tot de wortels van het weten door te dringen; het is al genoeg om telkens een laagje dieper te komen, steeds iets meer te begrijpen. Begrijpen wat er in een reageerbuisje gebeurt, maakt me weer ietsje gelukkiger, omdat ik mijn kennis een beetje heb uitgebreid. Daarmee dring ik niet door tot de waarheid of de werkelijkheid, maar ik reconstrueer er wel een deel, een klein deel van de wereld mee. En dat is in een laboratorium al heel wat.’

Mordo Nahum vraagt zich ook af wat een ‘geest’ is.

‘Toen men voor het eerst stoffen ging distilleren, dachten de mensen echt dat ze de ziel eruit haalden. Ik weet het echt niet. Ik geloof niet in een eeuwige ziel.’

Mordo's derde vraag: wat verstaat u onder ‘rechtvaardigheid’?

‘Ieder het zijne. In principe willen we de schuldigen straffen en de rechtvaardigen belonen. Maar het is bijzonder moeilijk om vast te stellen wie er schuldig is en wie rechtvaardig. Rechtszaken in Italië, of waar dan ook ter wereld, voldoen niet. We kunnen nooit vaststellen waar de verantwoordelijkheid uiteindelijk ligt. We weten niet of een misdadiger voor de misdaad gekozen heeft of er toe is gebracht door zijn opvoeding, zijn milieu, of de mensen die hem geïndoctrineerd hebben - leraren, ouders, enzovoort. Daarom heeft men in de beschaafde wereld wetten gemaakt, waaraan men zich kan houden.’

Welke godsdienst belijdt u?

‘Geen enkele. Mijn ouders waren joods, daarom heb ik een joodse cultuur voor mezelf geschapen, maar pas heel laat, na de oorlog. Toen ik terugkwam, bleek ik een soort supplementaire cultuur te hebben, die ik wilde ontwikkelen. Maar niet op religieus gebied. Mijn religieus besef was als het ware geamputeerd. Ik heb er geen. Ik heb wat Freud het “oceanische” gevoel noemde. Als je over het universum nadenkt, word je vanzelf religieus, maar ik maak er geen probleem van.’

Bent u bang voor de dood?

‘Ik ben bang voor het lijden maar niet voor de dood. Ik vrees zowel mijn eigen lijden als dat van anderen.’

Heeft u, als een van de weinige Italiaanse joden die uit het ‘Lager’ zijn teruggekomen, nooit een soort plicht gevoeld om u te verdiepen in de cultuur van een minderheid die bijna van de aardbodem was verdwenen?

‘Ik heb het nooit zo gezien, die rol is me opgedrongen. Ik vond het heel merkwaardig om overal als een “Italiaanse jood” te worden voorgesteld. Ze hebben me met Bashevis Singer vergeleken, ten onrechte, want mijn joodse cultuur is allemaal post hoc, het is er naderhand pas bijgekomen. Ik heb Jiddisch geleerd, maar het is mijn taal niet, en in Italië spreekt niemand het. In Amerika kreeg ik een etiketje opgeplakt. Ik heb er vijfentwintig interviews gegeven, allemaal over het onderwerp: “Wat betekent het om jood in Italië te zijn.” Niet veel, vrees ik.

Het is interessant dat veel schrijvers die de laatste tijd in Italië opgang maken, een tweede cultuur hebben. Tomizza komt bijvoorbeeld uit Istria; hij schrijft weliswaar in het Italiaans, maar hij weet alles over de cultuur van de dalen in Cuneo waar een Occitaanse taal (Zuid-Frans) wordt gesproken. Ik ben een Italiaan, maar ook een jood: alsof je een reserveband hebt, of een extra versnelling. Om praktische redenen ben ik de Hebreeuwse cultuur gaan bestuderen, zowel de Jiddische als de bijbelse, en de levenswijze van joden in verschillende delen van de wereld, maar alweer met de afstandelijke belangstelling van een zoöloog. Maar het hoofdstuk over mijn Piedmontese joodse voorouders in Il sistemo periodico heb ik met liefde geschreven. Ik houd erg veel van Piedmont. Ik besef heel goed wat er allemaal aan de Piedmontese volksaard mankeert, want die fouten heb ik zelf ook.’

Emotionele golf

Vindt u dat iedereen een thuisland moet hebben? Is een vaderland voor joden essentieel?

‘Het mijne is hier, in Piedmont. Ik peins er niet over om naar Israël te gaan. De eerste mensen die naar Israël gingen, hadden geen echt vaderland. Het waren óf zeer religieuze mensen, óf Polen, Russen, en Roemenen die het land waar ze woonden nooit als thuis hadden mogen beschouwen. De autoriteiten in die landen zeiden: “Je bent geen Rus, Pool of Roemeen. Je bent een jid.” Ook na de oorlog zijn er nog pogroms geweest. Sommige joden die de holocaust hadden overleefd, zijn na de oorlog bij de pogroms omgekomen. Vele mensen werden door een grote

[p. 22]

kracht naar een vaderland gedreven, toen ze er geen meer hadden. Voor mij lag het anders. Ik ben een jood uit de diaspora, een tweedehandsjood. Israël zit in een tragische situatie, gedeeltelijk omdat er fouten zijn gemaakt. Met mijn beschrijving in La tregua van een groep jonge zionisten die in een wagen naar Israël trokken, gaf ik aan dat het niet anders kon. In Europa was gewoon geen plaats voor ze. Europa was het land van massamoorden, het land van Auschwitz. Er ontstond een enorme emotionele golf, waar ik mezelf ook bijna door heb laten meeslepen. Ik wist niet of mijn familie het had overleefd, of dit huis er nog zou staan, maar na de bevrijding van Auschwitz wilde ik maar één ding: terug naar Italië. Mijn oude kameraden vroegen me vaak waarom ik terugging. Ze vonden Europa gevaarlijk. “Ga toch mee naar Israël om het land te rehabiliteren. Daarmee rehabiliteren we ook onszelf. We gaan het land opbouwen om onze eigen krachten op te bouwen.” Een sterk argument, maar te simpel. Als je aan de situatie daar dacht, aan de objectieve omstandigheden... het land was bewoond, om maar iets te noemen. Die houding werd me in Amerika niet in dank afgenomen. Ik moest op een gegeven moment een praatje houden in Brooklyn, waar ik voor het eerst in mijn leven voor een geheel joods gehoor kwam te staan. Ze waren allemaal oud en allemaal joods. Ik deed mijn verhaal in het Engels, maar of ze er met dat vreselijke accent van me veel van begrepen hebben, betwijfel ik. Zodra ik uitgesproken was vroegen ze van alles over Israël en over mijn standpunt in het Arabisch-Israëlisch conflict. Toen ik begon uit te leggen dat Israël volgens mij historisch gezien een vergissing was, brak de hel los en moest de voorzitter de bijeenkomst afsluiten.’

Bestaat er volgens u moderne joodse literatuur?

‘Wel vijfhonderd verschillende.’

Ik vraag het onder meer omdat een bepaald verhaal van Kafka me om zijn stijl en gevoeligheid zeer sterk aan uw werk doet denken...

‘Wist u dat ik Het Proces vertaald heb? Dat was in het kader van een vertaalproject voor schrijvers. Ik vond het niet moeilijk, maar wel erg pijnlijk. Ik ben er ziek van geworden. Toen ik de vertaling af had, ben ik een half jaar lang depressief geweest. Het is een ziekteverwekkend boek. Net een ui, laag na laag. We kunnen allemaal veroordeeld en terechtgesteld worden, zonder ooit te weten waarom. Ik had het gevoel dat Kafka de tijd voorzag waarin het al een misdaad was om jood te zijn.’

Toen ik If this is a man las, werd ik diep geraakt door het thema van de mensen die ‘ondergingen’ tegenover de mensen die ‘gered’ werden. Heeft het leven van iemand die ‘ondergegaan’ is enige waarde?

‘Natuurlijk - voordat hij ondergaat. Maar niet als hij tot een leeg omhulsel wordt gereduceerd. Ik had het niet over mensen die zich liever ten onder lieten gaan dan wrede dingen te moeten doen om te overleven. De mensen die in Auschwitz “ondergingen” hadden niets waardigs. Ze zouden hun rantsoen niet met anderen hebben gedeeld. Van al die dingen die een verhouding menselijk maken, was niets meer over.’

In Ethiopië bijvoorbeeld bestaan vele Hurbineks. (In La tregua wordt de korte geschiedenis verteld van Hurbinek, een verlamd jongetje van drie, dat op de een of andere manier samen met zijn familie aan de gaskamer ontkwam, maar in maart 1945, een paar dagen na de bevrijding, stierf.) Wij in West-Europa, zijn net als dat groepje van tien in de barak, die zichzelf het leven redden. Er gaan veel meer mensen ‘onder’ dan er gered kunnen worden. De mensheid is net een ijsberg: negen-tiende zit aan de onderkant. In de kampen werden ze door de Duitsers naar beneden geduwd, maar je zou net zo goed kunnen zeggen dat wij de Duitsers van de wereld zijn.

‘Natuurlijk. De rest van de wereld moet boeten voor het koloniale tijdperk.’

Daarom beschouw ik If this is a man niet als de geschiedenis van een Italiaanse jood die in de laatste jaren van de oorlog in Auschwitz terecht kwam, maar als een soort allegorie van de hele wereldsituatie. Het is een boek, waarin alle belangrijke morele kwesties van onze tijd aan de orde komen.

■

Vertaling: Ochrid Hogen Esch

Copyright: The Literary Review