Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 7]

Hugo Claus
Twaalf stijlen, dertien ongebruikelijkheden

Freddy de vree

Hugo Claus stelde voor het eerst tentoon in 1949, toen hij twintig was. Dit gebeurde in de boekhandel die de Franstalige dichter Henri Vandeputte in Oostende dreef. Cobra-medestichter Christian Dotremont nam naar aanleiding van die tentoonstelling contact op met Claus, wiens tekeningen in de lijn lagen van Cobra.

Al vier jaar, sinds 1945, was Hugo Claus toen inmiddels bevriend met de Vlaamse realistische schilders Antoon De Clercq en Roger Raveel. Met hen deelde hij enige tijd een kleine hoeve in Sint-Maartens-Leerne. Roger Raveel was vooral geboeid door het dagelijkse, het ogenschijnlijk simpele. Hij schilderde muren van beton, fietskarren, verchroomde theekannen, wat hij noemde ‘moderne volkskunst’. In de door Cobra geprezen primitieve kunst, kindertekeningen en traditionele volkskunst zag hij geen heil.

In november van 1949 publiceert Hugo Claus, die dan als redacteur van Soldatenpost zijn militaire dienstplicht vervult, het artikel Drie jonge kunstenaars, over het werk van Jan Burssens, Pierre Vlerick en Raveel. Het is een sleuteltekst voor wie speurt naar de ‘echte’ Hugo Claus - want wie zo zoekt, zal altijd een ‘ander’ aantreffen. Hier schrijft een schilder niet enkel over schilderkunst, maar over de schilderkunst van collega's wier stijl hem ogenschijnlijk vreemd moet zijn. Dat een kunstenaar zo nauw betrokken bij een artistieke frontvorming als Cobra zich spontaan zo sereen en geïnteresseerd uitlaat over de late expressionistische Burssens, de surrealistische Vlerick en de mysterieuze Raveel lijkt ondenkbaar in elk ander geval dan dit van Claus, die lak heeft aan wat zovele andere moderne artiesten drijft: de eigen persoonlijkheid voor uniek verklaren in het natuurlijke zowel als in het kunstmatige, naar inhoud dus zowel als naar vorm.

Au contraire. Het dubbele, het driedubbele, het masker, het imaginaire spelen dan al een fragmenterende rol in het bestaan van Claus, een bestaan dat zich richt op verschillende levens tegelijk. Bovenop de realistische laag smeert de taalvirtuoos of beeldenmaker Claus zijn barokke affabulaties uit; tegelijk steekt hij eronder een bestaand cultureel patroon, werkt hij met artistieke connotaties. Die drie lagen lopen door elkaar.

Veertig jaar later herkennen we zulke patronen duidelijk in zijn werk. De queeste van zijn personages loopt nooit uit in het vinden van het ware zelf, in de revelatie van de (dus: éne) waarheid, die queeste loopt stelselmatig uit in verwarring, de waanzin en de identificatie met een andere (wiens identiteit die van een spook zijn kan - zoals gebeurt met de leraar De Rijckel in de roman De verwondering).

Imaginair museum

Hugo Claus, schilder en schrijver (later toneelschrijver en -regisseur, cineast) staat in 1949 vooral open voor de kunst, en het autobiografische dat in vroege verzen en verhalen is doorgesijpeld, wordt in de jaren die volgen vermeden, omgetoverd. Stijlwisselingen treden op naast cultuurmetamorfosen. De schilder Claus gaat niet anders te werk. Hij opteert voor geen enkele stijl, iets wat hem als beperkend voorkomt. Het imaginair museum van André Malraux (een studie die hem diep trof) hevelt hij over van de oudheid naar een eclecticisme ten overstaan van de contemporaine kunst. Hij schildert afwisselend abstract en figuratief, symbolistisch en realistisch. Hij voelt zich goed thuis bij Cobra; Karel Appel is een spitsbroeder waarmee hij op reis trekt; het contact met Alechinsky is intellectueler, ze spreken vooral over literatuur; als schilder voelt Claus vooral bewondering voor het werk van Constant. Dit alles belet geenszins het contact met Raveel (de evolutie, de carrière van Raveel is gemarkeerd door diverse teksten van de dichter Claus).

Een Xeroxdruk van Hugo Claus

De tekeningen van Hugo Claus verkopen in de vroege jaren redelijk goed. In 1950 neemt hij deel aan drie groepstentoonstellingen in Brussel met Cobra, Apport (galerie Apollo), Cobra (ibidem), Tijd en Mens (galerie St Laurent), het jaar daarop exposeert hij met Alechinsky, Atlan, Jorn, Appel en Tajiri in Parijs (galerie 73).

Parijs is de stad waar Appel, Corneille, Alechinsky hun loopbaan zullen uitbouwen; Claus leeft er naast zijn werk: hij laat zijn tekeningen verkopen in cafés door zijn vriendin Elly, die de werken ook signeert. (Een mooie blonde brengt zulke kunst beter aan de man en daarboven, de tekeningen waren dikwijls ingekleurd met haar lipstick). Eind 1953 vertrekken Elly en Hugo Claus naar Rome; twee jaar later keren ze terug naar België en pas dan beschikt Claus weer over een atelier (Gent, 1955). Walter Korun verzoekt hem om werk voor een tentoonstelling in het Brusselse Taptoe. Deze tweede persoonlijke tentoonstelling ligt ook in de lijn van Cobra; hetzelfde kan gezegd van de tentoonstellingen in 1959 in Rotterdam (Kikkers en koningen van het gebergte) en in het Brusselse Paleis voor Schone Kunsten.

Maar die evenementen geven geen exact beeld van wat Hugo Claus in zijn groot atelier in Gent maakte: reeksen met bepaalde thema's zoals onleesbare schrifturen; overgeschilderde reprodukties van Matisse, Poussin et cetera; herkenbare portretten (Gongora, Nietzsche, Paul Joostens), frottages al dan niet met thinner; anekdotische reeksen uit de actualiteit: de ronde van Frankrijk, een treinoverval... Voorwerpen worden bespoten om hun profiel als sjabloon te verkrijgen. Van dit alles toont hij niets, bij Knoll International toont hij één reeks, Hommage aan Swift (met onder meer een stalen vlag). In 1965 verhuist Claus naar een grote hoeve in de buurt van Ronse. Ook daar heeft hij een groot atelier en schildert er veel; sommige werken worden na intense uitwerking onmiddellijk vernield, zoals een schilderij over de moord op Sharon Tate, waaraan hij drie weken werkte.

In die hoeve in Nukerke ontstaan de eerste xeroxdrukken. Of er nog van overblijven is niet zeker. Er was een reeks rond foto's van André Goeminne, een van Claus' eerste verzamelaars. Rond die foto's kwamen in opdruk attributen verwijzend naar auteurs als Proust, of naar de kunstgeschiedenis. De machine mocht ook talloze erotische combinaties afdrukken. Ik herinner me vrij scherp een meisjeshoofd, de ogen vervangen door een vlinder, zodat ze iets gracieus zwevends had, en ook iets van een doodshoofd; het geheel was nogal gruwelijk omdat de machine niet zwart genoeg afdrukte, of omdat de inkt verkleurde, of omdat het fotopapier vergeelde. Deze grote doodsvlin-

[vervolg op pagina 8]