Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 9]

Hinderlijk als commentator, meesterlijk als regisseur
Günter Wallraff in de gedaante van Turkse gastarbeider

Günter Wallraff. Boven: als Ali

Ik (Ali) door Günter Wallraff Vertaling: Irene Eichholtz en Tinke Davids Uitgever: Van Gennep, 224 p., f 24,50
Ad van Iterson

Na tien jaren twijfelen en uitstellen zet de schrijver Günter Wallraff een advertentie in de krant: ‘Buitenlander, sterk, zoekt werk, onverschillig wat, ook zwaar en vuil werk, ook voor weinig geld. Aanbiedingen onder nummer...’ Hij laat door een specialist twee dunne, zeer donker gekleurde contactlenzen maken, die hem, zo zegt de opticien, ‘echt zo'n stekende, zuidelijke blik’ geven, hij zet een zwart haarstukje op zijn kalende hoofd en leent de naam Ali Levent Sinirlioglu, roepnaam Ali. Na een geslaagde generale repetitie op een verkiezingsfeest van het CDU en een baantje van een paar weken in een Keulse villawijk (waar hij moet meehelpen aan het opknappen van een stal voor rijpaarden) meldt Ali zich aan als knecht bij een boerin in Nedersaksen. Daar moet hij tien uur per dag brandnetels rooien en greppels schoonmaken. Hij slaapt in een vervallen bouwsel, met puin op de grond en zonder slot op de deur. Voor de buren wordt hij verborgen gehouden; in het dorp mag hij niet komen.

Hij slaat op de vlucht en komt, via Wuppertal en Husum in Sleeswijk-Holstein, terecht in Beieren, waar hij als orgelman gaat optreden. Uren achter elkaar staat hij voor niets te draaien. Kinderen die aardig doen tegen ‘die rare draaiorgel-oom’ worden door hun ouders bij hem vandaan getrokken. Ali bewaart maar één goeie herinnering aan deze episode: op de markt van Straubing maakt hij kennis met twee goochelaars, die hem (hun concurrent!) uitnodigen in hun circuswagen. ‘Het werd een prachtige avond.’

In Beieren beleeft Ali nog meer avonturen. Op Aswoensdag houdt CSU-leider Franz Josef Strauss in de Nibelungenhal in de grensplaats Passau een rede. De banken aan de lange tafels zijn twee uur van tevoren al bijna geheel bezet, maar Ali vindt nog een vrije plaats. Door zijn tafelgenoten wordt hij meteen uitgemaakt voor ‘stinkende ezeldrijver’, die niet weet waar hij thuishoort. Op zijn verweer dat hij een ‘grote vriend van uw Strauss’ is, ontvangt hij alleen nog meer hoon. Strauss zelf blijkt echter helemaal niet afwerend: als Ali zich voorstelt als afgezant van de Turkse fascistenleider Türkes slaat de CSU-leider hem op de schouders en vereert hem met een persoonlijke opdracht in de feestuitgave Franz Josef Strauss - Grosser Bildband.

‘Ali beproeft zijn geluk bij de katholieke kerk.’ Het volgende wat Ali onderneemt, is een poging om te worden gedoopt door een katholiek priester. De eerste poging mislukt. Ali zegt dat hij bij de kerk wil horen, omdat hij vindt dat ‘Christus beter zijn’ en omdat hij dan met zijn katholieke vriendin kan trouwen en omdat hij dreigt te worden uitgewezen. De deken, wiens pastorie in een betere woonwijk staat, zegt dat hij geen asiel is en dat hij de politie zal halen als Ali hem niet onmiddellijk met rust laat. De tweede poging mislukt ook, evenals de derde, vierde, enzovoort. Maar dan, honderd kilometer verder het land in, stopt Ali op ‘een plaats waar kerk en dorp uiterst armoedig en sjofel op hem overkomen’. Een jonge priester in gewone kleren verschijnt in de deuropening van de pastorie. Nog voor Ali klaar is met zijn verhaal, zegt hij: ‘Dat begrijp ik heel goed. En nu vraagt u mij om het doopsel?’ ‘Ja,’ zegt Ali. ‘Vanzelfsprekend,’ zegt de priester, die met een licht Slavisch accent praat. ‘Dat komt in orde.’ En Wallraff voegt er cursief aan toe: ‘Zonder te “maren”, zonder voorafgaande raadpleging van de bisschop, zonder kwezelachtige, schijnheilige, zogenaamd christelijke ondervraging ziet hij de ernst van de situatie in, weet wat er voor Ali op het spel staat en handelt spontaan vanuit zijn christelijke overtuiging.’ De jonge priester verdient een pluim, maar Wallraff wil hem toch anoniem laten. Hij is bang dat ‘door het openbaar maken van zijn echt menselijke en christelijk handelen zijn superieuren dit wel eens als een zwaar dienstvergrijp zouden kunnen opvatten.’

Zwarte schapen

Gunter Wallraff is te integer en anders wel te slim om leugens te verkopen. Even afgezien van de eeuwige filosofische discussie: alles in dit boek is waar gebeurd. Daar moeten we van uitgaan. Toch heb ik zelden zo iets ongeloofwaardigs gelezen als de eerste zeventig bladzijden van Ik (Ali). Vrijwel elke alinea roept protest op: zo steekt de werkelijkheid niet in elkaar!

Ali kan daar niets aan doen en ook niet de Nedersaksische boerin of Strauss of de onbarmhartige priesters. Het is Wallraff zelf die de geloofwaardigheid van zijn belevenissen als Turk in de weg zit. Hij gunt zijn lezers geen centimeter ruimte; niets wordt aan hun verbeelding overgelaten. Alles wat Ali meemaakt, spreekt voor zichzelf, maar Wallraff kan het eenvoudig niet laten telkens als commentator links vooraan op het toneel te springen. Als de deken uit de rijke buurt de deur voor Ali zijn neus dichtslaat, schrijft Wallraff: ‘Daar heeft Ali niet op gerekend. Hij is kennelijk bij het verkeerde adres terechtgekomen. Overal zijn zwarte schapen. En in deze villabuurt waar de rijken geen vreemde eend in de bijt willen, is Ali duidelijk niet op zijn plaats.’

Het hoeft niet onwaar te zijn wat hier staat, maar het is overbodig en zo'n cliché dat het een ongeloofwaardig effect heeft. Zelfs als het waar is dat de rijken niet deugen, dan moet je, wil je dat anderen doen geloven, het nog niet met die woorden opschrijven.

Soms uit de commentator zijn verontwaardiging in cynische bewoordingen. Dat is minstens zo erg. Tijdens de rede van Strauss wordt er stevig gegeten en gedronken. ‘De politiek geëngageerde staatsburger links van me loopt het bier uit de mondhoeken,’ schrijft Wallraff en laat er voor alle duidelijkheid op volgen: ‘- die zit dus al behoorlijk vol.’ We mochten eens een andere conclusie trekken.

Als pastoor nummer drie op Ali's vraag of hijzelf niet naar de bisschop kan gaan, antwoordt: ‘Iemand als u komt daar niet binnen,’ dan laat Wallraff die uitspraak voorafgaan door de toneelaanwijzing ‘(minachtend)’. Geen centimeter ruimte.

Romanfiguur

Totdat Ali in aanraking komt met koppelbaas Vogel. Hij is een vloek van iedereen die voor hem gaat werken, maar een zegen voor het boek. Aan het eind schrijft Wallraff: ‘Het ging niet speciaal om Vogel. In zijn criminele energie en fantasie is Vogel eigenlijk maar een matig gemiddelde. Het zou verkeerd zijn in hem de duivel in persoon te zien. Hij is een van de duizenden uitvoerders en profiteurs van een systeem van grenzeloze uitbuiting en verachting van de mens.’ Hier is weer de commentator aan het woord die geheel overbodig opmerkt dat er meer Vogels op de wereld zijn en dat die Vogels zich aan uitbuiting en verachting schuldig maken, maar misschien is dit ook de opmerking van iemand die enigszins tot zijn schrik heeft bemerkt dat die Vogel in het boek wel een beetje is gaan overheersen. Ondanks Wallraff is Vogel uitgegroeid tot een romanfiguur en met hem ook Ali. Vogel en Ali gaan een echte menselijke relatie aan (zij het een van grote ongelijkheid) en dat geeft hen beiden en het hele boek diepte en ontwikkeling. De commentator verdwijnt een beetje naar de achtergrond.

Na een baantje bij McDonalds in Hamburg en een paar weken op een bouwplaats in zijn eigen stad Keulen brengt het toeval Ali naar de hoogovens van August Thyssen in Duisburg. Van een bevriende Turk hoort hij dat ze bij Thyssen, om de bekende redenen, bezig zijn het vaste personeel af te stoten en via koppelbazen tijdelijke krachten aan te nemen. Zo komt Ali in aanraking met Vogel. Vogel verkoopt zijn arbeiders aan Remmert, een superkoppelbaas, en Remmert verhuurt ze weer aan Thyssen. Officieel is Remmert een dienstverlenend bedrijf, zoals elk reinigingsbedrijf. Het betekent voor Ali en de anderen in het autobusje, dat ze het meest smerige werk moeten gaan doen: met schoppen, houwelen, pneumatische boren, compressors en afzuigapparaten allerlei stof, vuil en vastgekoekte troep verwijderen. Ongezond, maar ook gevaarlijk, want er zit veel lood en ijzer in het stof en er ontsnapt heel wat gas uit de buizen die ze moeten schoonmaken. En het is altijd de vraag of Vogel uitbetaalt wat hij heeft beloofd. Vaak genoeg betaalt hij helemaal niets. In wanhoop nemen velen de bus naar Vogels privé-adres in een villawijk in Oberhausen, waar ze steevast worden afgepoeierd. Op een dag besluit ook Ali (die inmiddels op kamers in de armoedige Duisburgse Dieselstrasse is gaan wonen) weer eens naar Vogel toe te gaan: zogenaamd om zijn geld op te eisen, maar eigenlijk om iets anders van hem gedaan te krijgen. Hij heeft gehoord dat Vogel problemen heeft met zijn chauffeur annex manusje van alles. Ali voelt zich kapot en ellendig (hij is tussendoor nog in Ulm gaan ‘farma-tippelen’: voor proefkonijn spelen op een geneesmiddelenlab), dus dat baantje van factotum lijkt hem wel wat. Hij maakt Vogel wijs dat er iets te gebeuren staat, een wraakaktie van een gedupeerde, maar dat hij, Ali, dat niet zal toestaan. ‘Ik heb karate geleerd, speciaal Turkse karate, heet Sisu,’ zegt Ali: ‘Ik kan één slag en dan zijn ze weg.’ Hij geeft met volle kracht een vuistslag op Vogels bureau.

Allemaal bluf, want Ali kent geen karate en Sisu is geen Turks, maar Fins. Maar Vogel hapt toe. Ali promoveert tot chauffeur en lijfwacht.

Vogel zou Vogel niet zijn als hij daar geen misbruik van probeert te maken. Tijdens een van hun - vergeef me het adjectief - prachtige gesprekken, zegt hij tegen Ali: ‘Als jij je waarmaakt, geef ik je een leidende functie.’ Hij wil dat Ali de ‘rotte appels’ onder zijn voormalige collega's gaat zoeken, zodat hij ze weg kan halen vóór ze anderen aansteken. Ali werkt zich er onderuit en Vogel zegt: ‘Laat nog maar even zitten.’

Maar dan is Vogel aan de beurt: er wordt een opdracht in scène gezet. Vogel wordt opgebeld door Schmidt van de kerncentrale Würgassen. Hij heeft snel een stuk of acht Turken nodig, maar het moeten wel Turken zijn die zeer binnenkort ‘om welke reden dan ook de terugreis naar huis aanvaarden’. Want de straling die ze bij de klus oplopen, is dertig keer hoger dan de toegestane dosis voor een heel jaar. Die Turken krijgen gegarandeerd last - haaruitval, impotentie en wellicht zelfs kanker - en dan moeten ze allang mooi in Anatolië zitten. De opdracht is natuurlijk geheim. Daarom heeft de kerncentrale de leverancier een fraai bedrag toebedacht. Vogels devies luidt dat wetten er zijn om te worden ontdoken en hij zegt ja. Pagina 192: de oplichter wordt opgelicht. Vanaf dat moment wordt het echt spannend.

De geënsceneerde opdracht is een ingreep van Wallraff. Om te laten zien hoe het in het ergste geval zou kunnen zijn, schrijft hij. Maar het is ook om een eind te maken aan de beklemmende relatie tussen Ali en Vogel.

Wallraff de commentator zit alles en iedereen in de weg. Wallraff de regisseur is meesterlijk.