Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 3]

Een lettré als huisvader

Op zondag 24 november overleed op zevenenzestigjarige leeftijd de dichter, vertaler, bloemlezer, romanschrijver en essayist C. Buddingh'. Hij zal de geschiedenis ingaan als de dichter die de dagelijkse dingen een dichterlijke glans heeft gegeven, gesymboliseerd door het dekseltje van het marmitepotje dat ook op een potje sandwichspread bleek te passen. Wie op jeugdige leeftijd zijn Encyclopedie van de wereldliteratuur onder ogen kreeg - zoals Maarten't Hart -, was voor zijn leven onder de pannen; wie het eerst kennismaakte met de bundel Deze kant boven begreep dat de dichter ook bijna een gewoon mens kon zijn, zoals Adriaan Morriën vorige week in Vrij Nederland schreef. Wie zijn dagboeken las, maakte kennis met een erudiet, een huiselijk baasje, iemand die zijn geluk durfde te erkennen en zich zo met alles om zich heen wist te vereenzelvigen dat het verschil tussen wat belangrijk was en wat niet kon vervagen. Wie zijn gorgelrijmen uit het hoofd kende, was onvermijdelijk ook thuis in Lewis Carroll, Edward Lear en Christian Morgenstern. Buddingh' was de lettré als huisvader. Op deze en de volgende pagina's schrijven vrienden en liefhebbers over zijn leven en werk.

Vic van de Reijt

Via Kees Buddingh' is een hele generatie middelbare scholieren in aanraking gekomen met poëzie. De bundel Deze kant boven uit 1965 ging stiekem bij mij de klas rond, tijdens de Nederlandse les. Iedereen kende het gedicht ‘zeer vrij naar het chinees’ (‘de zon komt op. de zon gaat onder./langzaam telt de oude boer zijn kloten.’) De cyclus ‘kachel’ (‘wie kan uitgaan en toch thuisblijven?’) werd eindeloos in de schoolkrant geïmiteerd. Een optreden in de plaatselijke schouwburg trok een volle zaal die voor het eerst kennis maakte met het dekseltje van het potje marmite dat precies bleek te passen op een potje Heinz-sandwichspread. ‘Sinds Buddingh' denken de mensen dat poëzie een avondje lachen is,’ klaagde Remco Campert. Maar wij, oudere jongeren, verlangen nog vaak naar die tijd terug.

Door de gedichten van Buddingh' leert men de Nederlandse literatuurgeschiedenis vanaf de jaren dertig uitstekend kennen: de Slauerhoff-romantiek, Forum, het surrealisme van De schone zakdoek, de Kultuurkamer, de clandestiene poëzie, de experimentele dichtkunst, de nonsenspoëzie, het realisme van Gard Sivik, Barbarber en De Nieuwe Stijl, de sonnettenrage van de jaren zeventig. Van al deze stromingen is Buddingh' een prominent vertegenwoordiger geweest, met uitzondering van de Kultuurkamer. ‘Dat is op een stomme manier gegaan,’ vertelde hij over zijn aanmelding bij die organisatie aan Lisette Lewin (Het clandestiene boek, 1983). Zijn literaire vrienden uit die tijd, Wim Hussem en Nes Tergast, beweerden dat iedereen zich zou aanmelden (‘Er valt toch niet aan te ontkomen’), maar achteraf was hij, in zijn isolement in Dordrecht, bovendien geveld door de tbc, de enige geweest. ‘Ik voelde me wel verneukt, ja.’ Van de publikatiemogelijkheden van de Kultuurkamer heeft Buddingh' nooit gebruik gemaakt.

In 1941 debuteerde hij met Het geïrriteerde lied in de Helikon-reeks van Ed. Hoornik. Een jaar later stelde hij met de inmiddels vergeten Anthony Bosman een bloemlezing samen, Twee recht twee averecht. Uit een bibliografie achterin het boekje blijken zijn literaire ambities: behalve zijn debuut vermeldt hij de titels van nog twee dichtbundels, Eiland in de Archipel en Pegasus in Thuredriht en de romans Zon in Virgo (in samenwerking met Max Dendermonde) en De snaren van de galg (over François Villon). Ze zijn nooit verschenen. Tussen zijn vierentwintigste en eenendertigste levensjaar is hij aan het ziekbed gekluisterd. In het sanatorium schrijft hij zijn eerste gorgelrijmen (waaronder ‘De blauwbilgorgel’) die in 1944 clandestien worden gedrukt.

Pas in 1949 is hij geheel van zijn tuberculose hersteld. Van Jaap Romijn krijgt hij zijn eerste vertaalopdracht The Forsyth Saga. Nog tachtig vertalingen zullen daarop volgen. In de jaren vijftig bouwt Buddingh' een bescheiden literair monument voor zichzelf op: twee bundels in de Windroos-serie met experimentele poëzie en bij Bruna een zeer uitgebreide herdruk van de populaire Gorgelrijmen (1953). In Vandaag publiceert hij enthousiaste artikelen over de Vijftigers (‘Aandacht voor de avant-garde’) en over de Nederlandse misdaadroman. (Hij schreef er zelf ook een, waarvan ik de titel maar niet vermeld.) Zes bloemlezingen verschijnen van zijn hand in de Prisma-boekenreeks: Balladen en refereinen, Liederen en romances, Het gevleugelde hobbelpaard en drie citatenboekjes.

vanochtend na het ontbijt
ontdekte ik, door mijn verstrooidheid,
dat het deksel van een middelgroot potje marmite
(het 4 oz net formaat)
precies past op een klein potje heinz sandwich spread

natuurlijk heb ik toen meteen geprobeerd
of het sandwich spread-dekseltje
ook op het marmite-potje paste

en jawel hoor: het paste eveneens

Zijn meest excentrieke werk is de Encycyclopedie voor de wereldliteratuur uit 1954, de vrucht van zeven sanatoriumjaren. Door de uitroeiing van de tbc is het helaas onmogelijk geworden dat een dergelijk boek ooit nog als eenmanswerk kan verschijnen. Het is 800 pagina's dik, het barst van de fouten, maar het is completer en betrouwbaarder dan de meeste lexicons die de laatste jaren zijn verschenen.

Na een kort redacteurschap van Podium, samen met Simon Vinkenoog, vond Buddingh' in 1958 via Hans Sleutelaar onderdak bij het Vlaams-Rotterdamse tijdschrift Gard Sivik; wederom onderging zijn poëzie een metamorfose. De bundel West Coast (1959) beschouwde hij later als de eerste bundel waarin hij zijn eigen geluid gevonden had: poëzie met een minimum aan middelen, met een eigenaardige humor, die pas echt tot zijn recht kwam als je de dichter zelf hoorde voorlezen. Na de opheffing van Gard Sivik kon Buddingh' zijn werk kwijt in Barbarber; een hechte vriendschap met K. Schippers en een zeer geslaagde co-produktie, 128 vel schrijfpapier, waren er het gevolg van. In deze periode ontwikkelde Buddingh' zich tot een nationale bekendheid, als presentator van het tv-programma Poets en als de dichter van het elastiekje (‘geen schaartje’) en het marmite-potje. Op de plaatopname van ‘Poëzie in Carré’ (1966) wekt de voordracht van Buddingh' de grootste lachsalvo's op.

Inmiddels was Buddingh' ook proza gaan schrijven: een prachtig verhaal over zijn voetbalcarrière, Leve het bruine monster en twee romans, waarvan vooral De avonturen van Bazip Zeehok succes had. Het is een boek dat ik op mijn negentiende gierend uitlas en dat ik daarom niet meer durf herlezen.

Zijn dagboeknotities verschijnen vanaf 1970, met regelmatige tussenpozen, in boekvorm. Net als in zijn poëzie publiceert hij daarin de banale feiten uit zijn leven. Geheel in de Barbarber-traditie laat hij een fraai literair citaat volgen door de mededeling dat hij de vuilnisbakken heeft buitengezet. De dagboeken van Buddingh' zijn duidelijk met het oog op de publikatie ervan geschreven. Men ontmoet een tevreden man, gelukkig in zijn gezin, slechts behept met sympathieke

[p. 4]

kwalen als boeken verzamelen en het spelen van tafelcricket. Zijn diepere zieleroerselen worden de lezer niet meegedeeld.

Totdat hij zich in het vierde deel van zijn dagboek blootgeeft. In Hollands Diep is een kwaadaardig stuk van Boudewijn Büch over Het houdt op met zachtjes regenen en Wees zuinig op de dichter verschenen. Buddingh's reactie is verbijsterend. In plaats dat hij zijn schouders ophaalt of Büch de oren wast zegt hij Sleutelaar en Schippers, redacteuren van Hollands Diep, de vriendschap op. En dat niet alleen; hij gaat op zoek naar een foto van Schippers: ‘Ik kon geen foto van ons vinden, maar herinnerde me dat er een Tirade-nummer was met zijn portret erop, dat heb ik erafgesneden, op de achterkant geschreven: “En deze man hield ik elf jaar lang voor een van mijn beste vrienden”, in snippers gescheurd en aan hem toegestuurd. Hij zal het toch even weten.’ (Een mooie tijd om later te worden, p. 220).

Dordtse Chinees

Op 29 september 1978, kort na zijn zestigste verjaardag, wordt Buddingh' ruw van zijn vaste plaats op het middenveld van de Nederlandse letteren verstoten. W.F. Hermans publiceert die dag een genadeloos artikel in NRC Handelsblad (‘Bijzonder aardig; prima, prima’). Hermans noemt Buddingh' behalve een slordig prozaïst het prototype van de kneuterige Nederlandse schrijver, die altijd maar klaagt over hoge belastingen en geringe subsidie, waardoor hij commercieel werk moet aannemen en nooit toekomt aan het schrijven van een meesterwerk. ‘Tijdgebrek,’ sneert Hermans, ‘en dan toch urenlang naar cricketen en voetballen kijken op de tv.’ Zijn devies luidt: ‘Twaalf uur achter de schrijftafel zeven dagen per week, want zo hoort het.’

Het moet Buddingh' die zich zo aangenaam genesteld had in de geneugten van de roem en die zijn dagen liever doorbracht bij vrienden of in het antiquariaat, diep geschokt hebben. En het tekent hem dat hij deze aanval nooit beantwoord heeft. Hij miste elk polemisch talent.

Wel staakte hij na dit deel de publikatie van zijn dagboeknotities, waarmee hij het gelijk van Hermans leek toe te geven. Het zou mij zelfs niet verbazen als hij sinds 29 september 1978 geen letter meer in zijn dagboek geschreven heeft. Dat dagboek hield hij bij voor zijn eigen plezier en dat van de lezers. Zijn persoonlijke verbittering paste daar niet in.

Ook met de poëzie ging het mis. Zijn autobiografie in sonnetvorm, getiteld Een mens in de tijd, die volgens een nawoord uit oktober 1978 tussen de driehonderd en vierhonderd gedichten moest gaan omvatten, maakte hij niet af. Hij bleef steken bij 120 verzen: De eerste zestig en De tweede zestig. Ze werden door de kritiek zeer gematigd ontvangen.

Ook de melancholische Verzen van een Dordtse Chinees (1980) maakten maar weinig indruk meer. Voor het eerst kwam een bundel van Buddingh' bij De Slegte te liggen. In de laatste jaren keerde Buddingh' terug tot zijn jeugdliefdes: in kleine oplage publiceerde hij een bundeltje cadavres exquis volgens het surrealistische procédé van De schone zakdoek. En vlak voor zijn dood verschenen er weer nieuwe gorgelrijmen.

Kort samengevat zijn levens altijd triest. Deze uitspraak (van Hans Vervoort) blijkt zelfs op te gaan voor de wellicht blijmoedigste dichter die Nederland ooit kende.

■