Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 15]

Het is nooit goed of het deugt niet 2
De regels van de smaak: een antwoord van Robert Anker

In de boekenbijlage van de vorige week werd het boekje besproken waarin onder de titel De regels van de smaak de voordrachten zijn gebundeld die dit voorjaar tijdens een symposium over literaire kritiek aan de Katholieke Hogeschool Tilburg werden gehouden. In die bespreking werd vooral ingegaan op de voordracht van Robert Anker over ‘De literatuurmachine’. Zijn antwoord is op deze pagina afgedrukt.

Robert Anker

Er is eens een jongetje en dat jongetje bouwt op het strand een prachtig zandkasteel. Als de zandkastelenmeneer langskomt, vraagt het jongetje of het geen mooi kasteel gevonden kan worden. En de zandkastelenmeneer zegt dat het voorzeker een prachtig kasteel is en dat Carel (want het jongetje heet eigenlijk Carel) ook de eerste was die zo'n kasteel had. ‘Nou, wat zeurt u dan!’ roept het jongetje. En dan zegt de zandkastelenmeneer dat er de laatste tijd wel een heleboel kastelen bij zijn gebouwd en dat de mensen dat een beetje lastig beginnen te vinden omdat ze niet meer zo goed kunnen zien waar het strand is en dat ze daar toch in de eerste plaats voor komen. Waarop het jongetje in huilen uitbarst: nu heeft hij eindelijk eens iets moois gemaakt en dan is het weer niet goed. ‘Het is nooit goed of het deugt niet, deel 1,’ roept hij en gooit met zijn schepje zand naar de zandkastelenmeneer.

Dat jongetje heeft een dubbele naam. Hij heet Carel Peeters. En die zure meneer ben ik. Wie ben ik? Dat kan niemand ontgaan zijn die Carel Peeters' stukje heeft gelezen, want alleen al in de eerste kolom noemt hij elf keer mijn naam, waarvoor hartelijk dank. Waarom is Carel zo boos, zo gekwetst? Want dat is-ie. Dat blijkt niet alleen uit de emotionele repetitio van mijn naam maar vooral uit de toon van zijn geschrift. Een paar voorbeelden. ‘Maar wie haalt het in zijn hoofd zelfs dit te veel te vinden?’ ‘Is dit minachting voor lezers of is dit de gefrustreerde hooghartigheid van iemand die het niet verdraagt dat iemand anders een bepaalde schrijver óók goed vindt?’ (niet alleen een tierend toontje maar bovendien een insinuatie beneden het niveau van een schoolkrant); ‘Wat weerhoudt hem ervan zijn anker uit te gooien’ (die kende ik nog niet); ‘Dat Anker het niet doet en zich beperkt tot gezeur.’

Duidelijk zo? Niet bepaald de toon van iemand die het zakelijk oneens is met iemand anders. Laten we eens zien wat er gebeurd is. In februari van dit jaar heb ik in Tilburg een lezing gehouden over literaire kritiek, die nu in een boekje is gepubliceerd. De Boekenbijlage zat in de zaal en voelde zich toen ook al rechtstreeks aangesproken, hoewel mijn praatje zeer algemeen was gesteld. Zo plaatste ik enkele vraagtekens bij de autonomie van de literaire recensent, die, denk ik, met allerlei draden vastzit aan het literatuurbedrijf waarbinnen hij functioneert. Het kwaliteitsoordeel, dat hij geacht wordt te vellen, moet daardoor wel beïnvloed worden. Leek me niet zo'n revolutionaire gedachte. Is de gang van zaken rond het laatste boek van Oek de Jong er niet een mooi voorbeeld van? Hoge verwachtingen, zes jaar aan gewerkt, auteur hult zich in stilzwijgen, vele malen aangekondigd, toch weer niet verschenen, titel veranderd, en eindelijk... daar is het dan: een kloeke, breed uitgewerkte liefdesroman. Over mensen dus. Al binnen enkele weken, soms zelfs op de dag van verschijnen, dwarrelden de lovende epitheta door de kritieken, waaronder veelvuldig het woord ‘meesterwerk’. Het grappige is nu dat ik in mijn literaire kennissenkring nog niemand ben tegengekomen die het een goed boek vond. Eén van hen, die het in zijn krant juichend had besproken, gaf grif toe dat hij zich schromelijk had vergist. Niks geen meesterwerk, maar edelkitsch. ‘Wie vindt dat de criticus een “slachtoffer” is van de “cultuurindustrie”? Robert Anker.’ Inderdaad ja, een beetje wel.

Lord Wanhoop

Zo geloof ik ook dat gevoel voor smaak en kwaliteit bij de criticus voor een belangrijk deel buiten hem om gevormd is. Dat is toch met alles zo? Als je op, zeg, je zeventiende jaar een beetje tot bewustzijn van jezelf bent gekomen, praat je over een mens die vrijwel af is - daar zul je het je hele leven mee moeten doen. Wat is dat dan voor ijdeltuiterij (of is het ideologie, verkeerd bewustzijn dus?) om te vinden dat ‘jezelf zijn’ geheel eigen verdienste is? ‘Ik, bijvoorbeeld, heb helemaal niet het idee dat er achter mijn rug om iets bekokstoofd is waar ik me maar aan heb aan te passen,’ roept Carel trots vanaf zijn zandkasteel. En ‘(...) mijn hoofd: wat daarin zit zijn mijn eigen voorkeur, waardenschaal en intellectuele loyaliteiten waar niemand mij toe dwingt, ook “het culturele klimaat” niet.’ Wie zoiets schrijft, is dom of kortzichtig. Aangezien Carel Peeters niet dom is, is hij kortzichtig. Ik denk dat hij ook nog iets anders is - Oostindisch doof -, maar daarover straks.

Mijn geachte opponent zegt dat ik een aanhanger ben van ‘de Franse wanhoopsfilosoof Jean Baudrillard’. ‘Wanhoopsfilosoof’ - zou Carel al die moeilijke Franse boeken van de man gelezen hebben om hem met zo'n machtig pennestreekje van tafel te durven vegen? Ik beken eerlijk dat ik geen enkel boek van hem ken; wel een artikel waarin Lord Wanhoop stelt dat overal waar iets overmatig wordt geproduceerd op den duur de werkelijke betekenis, de waarde van die produktie dreigt te verdwijnen. Door een overproduktie van informatie komt de communicatie op de tocht te staan; door een overvloed aan sociale instituties verdwijnt het sociale; massale recreatie verjaagt de ontspanning, et cetera.

Dat is geen ‘meninkje’, beste Carel, maar een omkering om goed over na te denken. Jij reageert echter opnieuw zoals je steeds doet in deze kwestie; niet luisteren maar zoeken naar wat je ertegenin kunt brengen. Welnu, jouw bewerinkje - ‘voor hetzelfde geld kan men beweren dat waar veel van iets is het werkelijk belangrijke er altijd uit te halen is’ - laat de tenen krullen van plaatsvervangende schaamte, want dat is niets bijzonders, dat denken we nu juist allemaal! Ik kon Baudrillard natuurlijk goed gebruiken omdat hij een diep gevoelen in mij vertolkte: de enorme aandacht in de laatste jaren voor literatuur als verschijnsel - wat iets anders is dan wezenlijke aandacht voor het literaire werk - zou wel eens het zicht kunnen verduisteren op wat werkelijk van waarde is. Het valt niet te ontkennen dat de literatuurbijlagen in dat metagebeuren een belangrijke stem hebben, en terecht: de kern ervan - de boekbespreking - heeft tenslotte betrekking op het literaire werk zelf, en daar kan ook de zandkastelenmeneer geen bezwaar tegen hebben. Als het tenminste goed gebeurt. Ik denk dan, bijvoorbeeld, dat je niet al in de week van verschijnen moet schrijven dat ‘de nieuwe Mulisch’ een meesterwerk is. Laat het boek toch de kans krijgen zonder de voortdurende bevoogding van de kunstjournalistiek bij de lezer terecht te komen, in alle rust, en in de hoofden van de recensenten. Misschien blijkt dan een heel ander oordeel (bijvoorbeeld dat van Cyrille Offermans in De Groene). De gewone lezer kan het zijne daaraan spiegelen, waardoor een gezonder, meer volwassen literair klimaat tot stand kan komen. Iets heel anders dus dan de hijgerige jacht op het nieuwe, het actuele die nu aan de orde van de week is. Door eigen hand opgewekte golfjes aan de oppervlakte die als diepte worden gepresenteerd: ‘HP over de meisjes van de jaren tachtig’. Van die dingen. Twee van hen publiceren hun eerste roman en staan dezelfde week al met een groot interview in de krant (respectievelijk Fleur Bourgonje in VN en Marja Brouwers in de Volkskrant)! Wordt de gewone lezer, om wie het allemaal begonnen is, op deze manier duidelijk gemaakt wat belangrijk is en wat niet? ‘Ik raak er ook steeds meer van overtuigd, dat steeds meer mensen bekaf worden van die niet te stuiten woorden, betogen en gebabbel,’ schrijft er één, Nico Denhoorn, in een fraaie anakoloet in de Volkskrant van 23 februari 1985. En: ‘De journalisten, die steeds maar nieuwe

Vervolg op pagina 16