Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 13]

Iedereen kan weigeren om cipier te zijn

Jevgeni Jevtoesjenko behoort al geruime tijd tot de bekendste en meest populaire dichters van de Sovjetunie. Hij kwam naar voren in de dooiperiode die volgde op de dood van Stalin in 1953 en heeft sindsdien vele dichtbundels gepubliceerd, in totaal meer dan 120.000 regels. Een paar jaar geleden verscheen zijn eerste roman, Een plaats voor wilde bessen en vorig jaar zijn tweede, Ardabiola (beide boeken zijn in het Nederlands vertaald en uitgegeven door De Prom). Ter gelegenheid van de première van zijn eerste film Detski sad (Kleuterschool) was Jevtoesjenko enkele dagen in Nederland.

Jevtoesjenko en de regels van het spel

Willem G. Weststeijn

Jevetoesjenko heeft zich de laatste jaren georiënteerd op andere genres dan de poëzie. Wat zijn de achtergronden van deze verandering?

‘Behalve proza en film heb ik ook nog een fotoboek gepubliceerd en zijn er uitgebreide tentoonstellingen van mijn foto's geweest, ook in het buitenland. Ik heb de hoofdrol gespeeld in een film over de Russische geleerde Tsiolkovski. Men moet het zich zo voorstellen: zijn hele leven streeft de mens in principe naar hetzelfde, maar het doel kan hij op verschillende manieren bereiken. Vergelijk het met een fietsenmaker die allerlei soorten fietsen construeert, een met twee wielen, een met één wiel, een hoge, een lage, een met een motor, een waterfiets. Het belangrijkste voor de mens is dat hij zich kan uiten, zichzelf kan duidelijk maken. De poëzie heeft bepaalde voordelen: in enkele regels kun je een heleboel concentreren. Maar ook proza heeft zijn specifieke mogelijkheden: in het proza kun je een scrupuleuze analyse maken van de innerlijke wereld van de mens, wat in poëzie niet kan. De gebroeders Karamazov gaat veel dieper dan Jevgeni Onegin van Poesjkin. Wat de film betreft, daar is alles visueel, wat weer zijn eigen beperkingen, maar ook mogelijkheden heeft. In elk genre kun je op een andere manier jezelf tot uitdrukking brengen. Wat ik niet in mijn poëzie kan zeggen, zeg ik in mijn proza of in mijn film.’

Tegelijkertijd onderkent Jevtoesjenko het gevaar van een dergelijke veelzijdigheid, het gevaar namelijk dat je op alle gebieden blijft steken in een zeker amateurisme. Hij zou dan ook nooit als filmregisseur zijn opgetreden als hijzelf niet eerder in een film had gespeeld en geen ervaring als fotograaf had gehad.

Jevtoesjenko's keuze voor nieuwe genres heeft natuurlijk ook te maken met veranderingen in het literaire leven in Rusland. Aan het einde van de jaren vijftig was de poëzie enorm populair. Zij was het medium bij uitstek waarin de gedachten en gevoelens van de naoorlogse generatie werden verwoord. Jevtoesjenko en zijn generatiegenoot Andrej Voznesenski hadden daarbij een centrale rol. Zij trokken met hun openbare poëzielezingen een enorm publiek; soms werden er zelfs stadions voor afgehuurd. Hiermee werd de traditie van Majakovski, die in zijn tijd ook altijd een levendig, direct contact met het publiek had onderhouden, in ere hersteld. Dank zij hun grote populariteit konden Jevtoesjenko en Voznesenski zich heel wat permitteren. Ze durfden dan ook kritiek te leveren op het regime, en vooral op de uitwassen van het stalinisme. Een van Jevtoesjenko's bekendste gedichten uit deze tijd is Babi Jar. De titel verwijst naar een ravijn in de buurt van Kiev waar in de Tweede Wereldoorlog tienduizenden joden door de Duitsers zijn omgebracht. De Russische autoriteiten hebben dit echter weggemoffeld, het terrein is geëgaliseerd en er is geen gedenkteken opgericht. Door de aanklacht tegen deze handelwijze en tegen het antisemitisme in het algemeen heeft het gedicht de rol van monument op zich genomen.

Dubbelrol

Met zijn kritische, luidruchtige, met veel pathos en energie voorgedragen poëzie heeft Jevtoesjenko ook grote bekendheid in het Westen gekregen. Tournees in Amerika trokken steeds volle zalen en het meeste van zijn werk is in het Engels vertaald.

Intussen bleef de kritiek op hem en zijn werk niet uit. In zijn eigen land vond men dat hij veel te hard van stapel liep. Weliswaar bleef hij achter het socialistische systeem staan, maar hij schopte al te nadrukkelijk tegen de negatieve kanten van de Sovjetmaatschappij. In het Westen kon men niet begrijpen dat Jevtoesjenko geen dissident wilde zijn en ondanks alles opkwam voor de socialistische idealen. Sommigen beschouwden zijn reizen naar het Westen zelfs als ideologische propaganda en zagen in hem een min of meer officiële ambassadeur van de Sovjetcultuur.

Deze ‘dubbelrol’ heeft de hele carrière van Jevtoesjenko gekenmerkt. In 1968 protesteerde hij tegen de inval in Tsjechoslowakije, in 1974 tegen de gedwongen verbanning van Solzjenitsyn. In beide gevallen werden er disciplinaire maatregelen tegen hem genomen (geen publikaties, geen poëzievoorlezingen, geen tournees), maar deze waren van tijdelijke aard. Tot een defintieve breuk tussen Jevtoesjenko en de autoriteiten is het nooit gekomen. Na verloop van tijd raakte de dichter weer in de gratie, hij mocht weer publiceren en zelfs weer naar het buitenland reizen. Boze tongen beweren: nadat hij zelfkritiek had geuit en weer een Sovjetvriendelijk werk had geschreven; voor anderen bleef hij de oprechte strijder tegen het onrecht in de wereld.

Het is deze op het oog halfslachtige houding - dan weer wel, dan weer niet geaccepteerd door de autoriteiten, een groot contrast met iemand als Solzjenitsyn - waardoor Jevtoesjenko een moeilijk te plaatsen figuur wordt. En hetzelfde geldt eigenlijk voor zijn werk. Echt briljant is het zelden, vaak werkt hij met grove effecten en maakt wat hij schrijft een oppervlakkige indruk. Maar dan klinkt toch weer echt gevoel door, bezorgdheid met de wereld en de mens, of introduceert hij een interessante technische vernieuwing.

Sedert het terugdraaien van de liberalisering halverwege de jaren zestig zijn de mogelijkheden voor Jevtoesjenko en zijn protestpoëzie geringer geworden. Maar ook andere poëzie zette zich niet door. Er is de laatste vijfentwintig jaar geen enkele dichter van allure opgestaan, klaagt Jevtoesjenko. Dat geldt volgens hem echter niet alleen voor de Sovjetunie, maar ook voor veel andere landen. Als oorzaak ziet hij het pragmatisme van onze tijd dat alle idealen doodt. In een wereld die beheerst wordt door de massamedia, computers en technologie is er voor de dichter geen plaats. De lezers zijn weinig geïnteresseerd in poëzie, de dichter ontbeert de innerlijke overtuiging dat hij met zijn werk de wereld kan veranderen. En zonder zo'n overtuiging is het onmogelijk goede poëzie te schrijven.

Voor Jevtoesjenko is de verandering van genre overigens niet zo moeilijk. Het schrijven is een eenzame bezigheid, zegt hij en hij houdt niet van eenzaamheid. Vandaar dat het werk als filmregisseur hem goed bevallen is: een film maken is collectief werk en werken met mensen vindt hij prettig. Als filmregisseur trad hij dan ook niet op als dictator, een Napoleon, maar besprak hij met de acteurs hoe bepaalde scènes het beste gespeeld konden worden. Jevtoesjenko stelt dat de belangrijkste kwaliteit van zijn film de geloofwaardigheid is. Dit heeft hij bereikt door met gewone mensen te werken en alleen voor de hoofdrollen een paar beroepsacteurs te kiezen. Een ook die beroepsacteurs, zoals de Oostenrijker Klaus Maria Brandauer, die in de film een Duits officier speelt, heeft zich ingetoomd, begrijpend dat hij in de eerste plaats een gewoon mens moest spelen.

In Detski sad heeft Jevtoesjenko een beeld willen geven van de Tweede Wereldoorlog, niet de oorlg met zijn heldenmoed, enorme veldslagen en fascistische wreedheden, zoals gebruikelijk is in de Sovjetfilmindustrie, maar de oorlog gezien door de ogen van een kind. De hoofdpersoon is een jongen van een jaar of tien, die per trein van Moskou naar zijn grootmoeder in het betrekkelijk veilige Siberië reist en daar na veel omzwervingen uiteindelijk ook aankomt. Alles is volstrekt autobiografisch, zegt Jevtoesjenko (hij is geboren in de Siberische plaats Zima in 1933 en heeft in de oorlog de tocht van Moskou naar Zima per trein gemaakt), de film kan men beschouwen als een emotioneel document. ‘Ik heb alles meegemaakt wat ik in de film heb laten zien, alleen het feit dat Zjenja (de hoofdpersoon) viool speelt is verzonnen. Die viool is een symbool, betekent talent. De critici die beweren dat Zjenja niet kan spelen omdat hij zijn vingers niet beweegt, begrijpen er niets van. Ik heb dat expres zo gedaan, technisch vaardig vioolspel had ik niet nodig.’

Morele integriteit

Wanneer we verder praten over de ‘boodschap’ van zijn film suggereer ik dat Jevtoesjenko, net zoals in veel van zijn andere werk, wil laten zien dat de mens van nature goed is en dat zijn slechtheid uitsluitend veroorzaakt wordt door de omstandigheden. Jevtoesjenko beaamt dit. Hij gelooft niet dat een kind dat zich in de moederbuik bevindt al zodanig geprogrammeerd is dat het een schurk of een moordenaar zal worden. Het is echter ook niet zo dat slechte omstandigheden onvermijdelijk een negatieve invloed op de mens hebben. Er zijn mensen van een ‘hogere’ categorie, die hun goedheid handhaven ondanks het armzalige leven dat ze leiden, of binnen de gegeven omstandigheden tot het uiterste gaan om hun menselijke waardigheid niet te verliezen, zoals de Duitse officier die de gevangengenomen vader van Zjenja verhoort.

Het in stand houden van een morele kern, onder wat voor omstandigheden dan ook, blijkt Jevtoesjenko erg hoog te zitten. Hij heeft begrip voor het tragische van de geëmigreerde schrijvers, een tragiek die vooral zijn generatie betreft (veel van de naar het Westen uitgeweken auteurs kent hij persoonlijk), maar hij kan niet begrijpen dat zij zich lenen voor me-

[p. 14]

dewerking aan radio Svoboda of hun werk laten uitgeven met steun van de Springer-pers. Hiermee verliezen zij volgens hem hun morele integriteit, zij behoren niet tot die hogere categorie van moreel ‘geniale’ mensen die ondanks hun moeilijke situatie overeind blijven.

In de loop van ons gesprek wordt me langzamerhand iets meer duidelijk van de opvattingen en werkelijke beweegredenen van deze ‘officiële protestdichter’ die door sommigen als een opportunistische draaikont wordt beschouwd, maar die ook enthousiaste aanhangers en bewonderaars heeft. ‘De mens heeft verschillende keuzemogelijkheden,’ zegt Jevtoesjenko. ‘Je kunt een wrede cipier zijn, een humane cipier, een cipier die de gevangenen helpt te ontvluchten, of je kunt weigeren cipier te zijn. Stel je de situatie voor dat alle mensen op aarde zouden weigeren cipier te zijn, dat is een utopie, zeker, maar de mens heeft die keuzemogelijkheid. Helaas geeft het leven de mens weinig kans en plaatst het hem dikwijls in een situatie waarin het moeilijk is de stem van het geweten te blijven volgen, maar toch moet hij proberen te overwinnen. Ik citeer een gebed uit Kurt Vonneguts roman Slaughterhouse-Five: “O Heer, geef mij de kracht alles te veranderen wat ik kan veranderen; geef mij het geduld alles te aanvaarden wat ik niet kan veranderen en geef mij de wijsheid altijd het eerste van het tweede te kunnen onderscheiden.” Dat is bijzonder belangrijk, dat de mens beseft wat hij kan veranderen en wat hij moet aanvaarden en dat hij de juiste keuze maakt.’

Wanneer ik met hem praat over de moeilijke situatie van een schrijver die in zijn eigen land niet meer mag publiceren en emigreert om zijn belangrijkste reden van bestaan, schrijven en publiceren in vrijheid, veilig te stellen, heeft hij geen commentaar. Ik kan niet uit hem krijgen of hij dit goedkeurt of niet. In elk geval is zijn eigen situatie anders, maar er is, denk ik, geen reden om hem daarom te veroordelen.

Er is al vaker vastgesteld dat de Sovjet-cultuur veel overeenkomstige trekken vertoont met de cultuur van de Russische achttiende eeuw, de tijd na Peter de Grote. Deze cultuur werd gekenmerkt door een speciaal soort dualisme: wat theoretisch gezien werd als de ideale manier van leven werd tegelijkertijd beschouwd als iets dat niet met de werkelijkheid overeen hoefde te stemmen. Catherina de Grote maakte een prachtige liberale grondwet, maar die was niet bedoeld om ook werkelijk toegepast te worden (vergelijk de akkoorden van Helsinki). De ideale en reële wereld bestonden naast elkaar. In het openbaar en culturele leven was er slechts één wereld reëel, de ideale, theoretische wereld. Bij politieke discussies, aan het hof, in de schouwburg vereisten de regels van het spel dat alleen deze ideale wereld bestond, over de werkelijke wereld werd gezwegen. Aandacht vestigen op de werkelijke situatie was een ongepaste, onvergeeflijke doorbreking van de regels van het spel. Dit betekende natuurlijk niet dat er geen pragmatische mensen waren - Catherina de Grote kon zich gemakkelijk verplaatsen van de schouwburg en haar correspondentie met Europese filosofen naar de dagelijkse routine van de binnen- en buitenlandse politiek - maar wel dat op het gebied van de cultuur bepaalde regels in acht genomen werden.

Jevtoesjenko doet me denken - het is een conclusie na het interview, ik heb hem er niet mee geconfronteerd - aan zo'n achttiende-eeuwer die zich houdt aan de regels van het spel. Zijn werk heeft sterk idealistische trekken: als alle mensen de juiste keuze maken komt er nooit oorlog; de mens is in principe goed, geniaal zelfs; als de levensomstandigheden verbeteren zal ieder mens zijn ware, grootse bestemming kunnen bereiken. Deze ideale wereld is veel beter, belangrijker en daarom ook reëler dan de werkelijke wereld.

Er is geen reden te twijfelen aan Jevtoesjenko's oprechtheid. Het is alleen jammer dat zijn ideale wereld niet bestaat.

■