Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 12]

De ‘woeste anomalie’ van Spinoza
Een voorzichtige Machiavelli

De politieke verhandeling door Benedictus de Spinoza Ingeleid en becommentarieerd door W.N.A. Klever Uitgever: Boom, 123 p., f 19,50
Peter Verwey

Na zijn arrestatie in 1979 schreef Toni Negri in vijf verschillende Italiaanse gevangenissen een opzienbarend boek over de politieke filosofie van Spinoza, getiteld L'anomalia selvaggia. Saggio su potere e potenza in Baruch Spinoza (De woeste anomalie. Essay over macht en staat in Baruch Spinoza). Negri, hoogleraar aan de universiteit van Padua, werd beschuldigd van medeplichtigheid aan de terreurdaden van de Rode Brigade. In het voorjaar van 1983 kwam hij voor korte tijd vrij omdat hij gekozen was tot parlementslid. De Christen-Democraten drongen echter aan op de opheffing van zijn parlementaire onschendbaarheid en wilden hem opnieuw ter beschikking stellen van de justitie. Maar Negri wachtte dit niet af. Hij vluchtte naar het buitenland en dook onder. Enige maanden later volgde opnieuw een arrestatie. Ditmaal zette Interpol de schrijver over de woeste anomalie bij Spinoza achter de tralies.

Een opmerkelijke gebeurtenis, want deze Nederlandse geleerde en lenzenslijper, die leefde van 1630 tot 1677, geniet allèrminst faam vanwege zijn radicale politieke stellingname. Eerder zou men hem behoedzaam kunnen noemen. Dit blijkt bijvoorbeeld uit zijn briefzegel dat naast de initialen BDS, de beeltenis draagt van een roos met scherpe doorns (espinosas) met daaronder de zinspreuk Caute (voorzichtig). Voorzichtigheid was in de tijd van de Republiek der Verenigde Nederlanden, bestaande uit zeven provinciën verenigd in een statenbond, letterlijk een halszaak. Gewelddadige politieke en godsdienstige twisten beheersten het toneel. Tegenover de staatsgezinde regenten onder leiding van de raadpensionaris van Holland Johan de Witt, stond de prinsgezinde adel. De regenten en kooplieden waren in godsdienstig opzicht, in tegenstelling tot de prinsgezinden, vrijzinnig en tolerant. Niet in het minst omdat tolerantie een voorwaarde vormt voor een bloeiende handel. Een zelfde standpunt hanteerden zij bij het voeren van een binnenlandse en buitenlandse politiek. Zij streefden naar een zo groot mogelijke autonomie van steden en gewesten als binnen een statenbond mogelijk was. In de buitenlandse politiek legden zij het fundament voor de zogenaamde ‘maritieme traditie’, waarin de vloot en een vrije zee centraal stonden. Het voeren van oorlog beschouwden zij vooral als een continentale aangelegenheid en kon alleen gerechtvaardigd worden wanneer dit voor een bloeiende handel noodzakelijk was. De prinsgezinden wilden daarentegen van de Republiek een continentale grootmacht maken met de stadhouder als erfelijk staatshoofd. Zij streefden niet alleen naar gebiedsuitbreiding en pleitten daarom voor een groot leger, maar ook voor een hechtere organisatie van het binnenlandse bestuur.

Spinoza

Spinoza werkte en schreef in de luwte van de macht van de Hollandse regenten. Maar toen in 1672 een oorlog met Engeland en Frankrijk ontstond, wat het einde betekende van de evenwichtspolitiek van De Witt, brak de storm los. De toch al labiele binnenlandse politieke situatie dreigde in anarchie te ontaarden. In zo'n situatie is het duidelijk onverstandig open voor zijn politieke en godsdienstige opvattingen uit te komen. Daarom ook werden Spinoza's magistrale hoofdwerk de Ethica en zijn politieke filosofie, de Tractatus Politicus, pas na zijn dood gepubliceerd. In deze Tractatus Politicus is de ‘filosoof van de Republiek’ aan het woord. Spinoza formuleert hier in moeilijk Latijn en met bijna wiskundige bewijsvoering de grondslagen van de politiek, die nauw aansloten bij de realistische politieke opvattingen van de regenten en kooplieden. Deze uiterst boeiende maar weinig toegankelijke tekst is nu gelukkig door Boom in het Nederlands vertaald en uitgegeven in de bekende serie Klassieken. De tekst is voorzien van een uitgebreide inleiding en helder commentaar dat Spinoza op de voet volgt. Beide zijn geschreven door W.N.A Klever, hoogleraar aan de Erasmus Universiteit.

De macht van de menigte

Met een aan Machiavelli verwant realisme, die Spinoza in zijn Politieke Verhandeling ook met name noemt, analyseert hij het menselijk gedrag en de gevolgen hiervan voor de inrichting van de staat. Coöperatie en conflict zijn twee kenmerken die onlosmakelijk met het menselijk gedrag zijn verbonden. De reden hiervan zoekt Spinoza in de aard van de mens, die net als de natuur aan eeuwige en onveranderlijke wetten is onderworpen. Hij schrijft: ‘Of de mens nu door de rede dan wel door de begeerte wordt geleid, hij doet werkelijk niets tenzij volgens de wetten en regels van de natuur.’ Krachtens deze wetten en regels zoekt elk mens zijn eigen nut en belang. Het gevolg is dat mensen niet alleen elkaars vijanden kunnen zijn, maar ook elkanders bondgenoten. Afhankelijk van nut en belang zullen dus steeds wisselende groepen ontstaan. De staat is volgens Spinoza niets anders dan zo'n groep, alleen met een vrij permanent karakter, en daarom wordt het recht van de staat bepaald door ‘de macht van de menigte’. Stabiliteit heeft een staat alleen wanneer ze ‘datgene nastreeft wat voor alle mensen nuttig is’. Opstand is zeker niet uitgesloten, althans wanneer de voordelen opwegen tegen de nadelen van onderdrukking. Op de relatie tussen afzonderlijke staten past Spinoza een zelfde gedachtengang toe. Ook staten zijn elkaars concurrenten en vijanden, maar soms sluiten ze verdragen omdat het voor beide voordeel oplevert. Echter, zo betoogt Spinoza, ‘dit verdrag blijft zolang onaangetast als de reden van het sluiten van een verdrag, namelijk de vrees voor nadeel of de winstverwachting aanwezig blijft’.

De Witt zou na het lezen van deze woorden waarschijnlijk instemmend hebben geknikt, terwijl de precieze calvinisten hem daarentegen als goddeloze aan de hoogste boom zouden hebben gehangen. De (christelijke) moraal is in deze opvatting van politiek inderdaad ver te zoeken. In die zin is Spinoza als filosoof een afwijking van de gangbare, meer ethische benadering van de politiek. Kortom: een woeste anomalie. Want, aldus Klever in zijn inleiding, de kern van het wetenschappelijk inzicht van Spinoza is dat politiek een brute, passionele, slimme, of rationele machtsstrijd is tussen individuen en groepen.

■