Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 8]

Vederlicht freewheelen
22 wonderbaarlijke verhalen van Jan Wolkers

22 Sprookjes, verhalen en fabels door Jan Wolkers Uitgever: De Bezige Bij, 117 p., f 24,50
Diny Schouten

Jan Wolkers

Jan Wolkers' Texelse sprookjes namen toen ze in wekelijkse afleveringen in dit blad verschenen een bescheiden hoekje in. Zo bescheiden, dat mijn oog er niet altijd op viel. Met de weidsere titel 22 sprookjes, verhalen en fabels ogen ze, in het boek waarin De Bezige Bij ze verzamelde, wat gewichtiger. Dat komt misschien ook omdat ze vermeerderd zijn ‘met enkele verhalen die verschenen bij Het Open Boek te Texel’, zoals voorin, wat nonchalant, de bibliografische informatie luidt. Meer aandacht werd besteed aan de feestelijke verpakking: veel ruimte voor Wolkers' tekeningen, en het omslag is verlucht met mijn favoriete soort belettering, de metallieke soort die ook flessen Courvoisier en sommige Italiaanse wijnen bij de juiste belichting van een feeërieke fonkeling voorziet. De tekeningen kunnen me minder bekoren, wat kan komen omdat ik in de vele Griekse torsen tevergeefs naar de goddelijke verhouding van de gulden snede heb gezocht. Of misschien komt het doordat bewust niet is gestreefd naar evenwicht tussen de fijnzinnige detaillering van sommige anatomische bijzonderheden, en de kledderige behandeling van andere.

Ook de titel maakt een zorgeloze indruk. De verwachting dat de sprookjes, verhalen en fabels naar genre zullen zijn ingedeeld, wordt niet bewaarheid. Ik wil daar heus niet moeilijk over doen; de meeste titels wijzen gemakkelijk de weg. De kikkerkoningin, De zeemeermin, Het meisje Wonderlas, en De schone slaapster en de walkman, daarvan weet een kind dat nog nooit Lodewicks Literaire kunst is onderwezen, wel aan te wijzen dat het sprookjes moeten zijn. Titels als Het wolfje en de garnaal en Het tamme konijn en de poelier zijn ongezien als fabels te rubriceren. Moeilijker wordt het bij Venus en het spuugbeestje en De kruizenruikers, waarin conform de eis dieren handelend optreden, de toon gemeenzaam is en aan een praktische levensregel is gedacht, terwijl het toch geen fabels zijn. Het is daarom het beste om ze, samen met De reigerreetdichtmakers (een modern, milieubewust sprookje) en De eigenzinnige kerstboom, te rangschikken als wonderbaarlijke geschiedenissen. ‘De fantasie in de vrijloop’, staat in de advertentie voor het boek, en dat kan ook voor de resterende verhalen een waar woord heten.

Lupus ex machina

Toch is dat freewheelen gevaarlijk, zo zonder rem. Dat aan de fantasie de vrije loop wordt gelaten, stelt misschien de ‘Eric en Jeroen, Bob en Tom’ aan wie het boek is opgedragen - er paradeert in veel verhalen een brutale tweeling - gerust als hun vader het al te dol maakt. Maar de kwalificatie dat het ‘maar’ fantasie is, klinkt allicht voor andere volwassenen niet erg vertrouwenwekkend. Ook sprookjes kennen naar het schijnt hun eigen wetten van innerlijke logica. Toegegeven, mijn oordeel berust niet op diepgaand onderzoek, maar mijn gevoel zegt dat Wolkers nogal eens zulke wetten overtreedt.

In de Louis Paul Boon-achtige transformatie van Roodkapje (‘Oma's kwaal’) bijvoorbeeld. Daarin is het voor het rechtsgevoel een al te snel afgehandelde wraakactie dat grootmoeders ‘van lust kronkelende tong’ (ze wil daarmee de op haar bevel van keurslijfje en slipje ontdane Roodkapje verkrachten), er door de plots te hulp gesnelde wolf met één hap wordt afgebeten. Of misschien is de fout dat die wolf te veel, als lupus ex machina, pas in de allerlaatste zin te voorschijn springt. En eerlijk gezegd geeft het geen pas dat de prinses de zo juist van kikker in beeldschone prins veranderde minnaar met harde hand uit haar sponde verwijdert, onder luidkeels roepen van de uit feministische blaadjes opgepikte woorden: ‘Oprotten uit mijn bedstede, liederlijke male chauvinist pig met je ongewenste intimiteiten!’ Maar alla, het ernstige genre van het sprookje moet tegen een grapje kunnen.

Ik heb daarom ook vrede met de actuele grappen, zoals die over de bosspitsmuis die naar de plastisch chirurg gaat om zijn neus te laten inkorten, maar naar de psychiater verwezen wordt, en over de ‘wet holdelers’, die de regering van Konijnenland heeft ingesteld, omdat deze ‘hebzuchtige langoren het met luttele procenten omlaagbrengen van het begrotingstekort’ belangrijker achten dan het simpele geluk van hun pluizige onderdanen.

Wolkers is beter in de sick stories: ‘De vleesboom’, over het half ontbonden lijk van oma dat het knus rond de kerstboom

[p. 9]

geschaarde gezin in de takken ontwaart; ‘Klokslag twaalf’, over de angstaanjagende wederopstanding van oom Louis, die zijn rechtmatig deel van de champagne opeist alvorens de ogen definitief te sluiten; ‘Het tamme konijn en de poelier’, waarin het tamme konijn in de kersttijd de door hemzelf geslachte mannelijkheid van de poelier verkoopt aan een argeloze klant.

Maar ik ben geen fan van viezigheid. Voor mij moet het over de liefde gaan, dierenliefde of mensenliefde, dat kan niet schelen. Het mooist vond ik ‘De Egyptische droom’, over het jongetje dat tijdens noodweer urenlang zijn arm onbeweeglijk houdt omdat een jonge zwaluw zich daaraan heeft vastgeklampt, zware kou vat, aan het ijlen slaat en sterft. Woest romantisch is ‘Het meisje Wonderlas’, een sprookje over een vader die hevig naar een kind verlangt, en zich samen met het stenen kindje (‘wit als marmer’) dat zijn jaloerse en zich tegen de zwangerschap verzettende echtgenote baart, in de vijver verdrinkt. Van wrede schoonheid is het laatste verhaal, ‘De anatomische les’, dat helaas ontsierd wordt door een te jolige inleiding. Het gaat over een meisje dat haar gestorven geliefde terugvindt in de kelder van een anatomisch instituut, en dat zich verdrinkt in de teil met formaline waarin hij dobbert.

Ik overdrijf mijn enthousiasme een beetje, merk ik. Het blijven tenslotte ‘maar’ verhaaltjes in een vederlicht genre, die op de rand van wat kitsch is, balanceren. Meer dan hun inhoud overdondert mij Wolkers' onnavolgbare stijl. Vergis ik mij niet, dan zijn diens fonkelende volzinnen uniek. Het geldt vast en zeker voor zijn krachtige metaforen: ‘de wereld was wit als piepschuim’; ‘je kon de zee horen ruisen, lieflijk, als een stortbak die bijna volgelopen is’; veren (in de banken van een aftandse Chevrolet) ‘die als slagroomkloppers door het versleten leer staken’; losbrekend onweer ‘alsof iemand met neonverlichting experimenteerde’; de tijd ‘die soms voorbij raast als een opgejaagde haas’. De ergerlijke platitudes waarmee schone jongedames worden beschreven (‘bekoorlijke vormen’; ‘haar jeugdige, slanke gestalte’), worden ruimschoots goedgemaakt door de elegantie waarmee de vier of vijf Shakespeare-citaten ter sprake worden gebracht.

■