Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 7]

Negativisme als levenshouding
De goede terrorist van Doris Lessing

The Good Terrorist door Doris Lessing Uitgever: (Am. editie) Alfred A. Knopf Importeur: Van Ditmar Jonathan Cape, (Eng. editie) 375 p., ± f 50, -
Beatrijs Ritsema

Hoe zit het in Nederland met de mensen die tegen Het Systeem zijn? Bestaan ze nog wel, de groepen die hopen op de revolutie, zoals de marxistische splinter partijtjes van begin jaren zeventig? Ik heb mijn twijfels, omdat ik er nooit meer iets van hoor, maar misschien ligt dat aan een gebrek aan belangstelling van de media.

Ongenoegen is overal in voldoende mate aanwezig, maar ik krijg de indruk dat dat meestal sterk gekanaliseerd wordt. Tegenstanders van de kruisraketten plaatsen een handtekening, lopen in een demonstratie mee of slaan een tentenkamp op bij Woensdrecht. Tegenstanders van kernenergie betalen soms een deel van hun elektriciteitsrekening niet of ketenen zich aan een hek vast. Het enige echte ideologische punt van overeenstemming tussen krakers is de woningnood (waar ze tegen zijn). En wat doen de vroegere MLS'ers (Marxistisch-Leninistische Studenten)? Die voeden tegenwoordig hun kinderen alternatief op. Er is niemand meer die tegen alles is en veel onvrede wordt eerder omgezet in het najagen van privé-voordeel, al dan niet illegaal, dan in het vechten voor iets breeds van algemeen belang. Er wordt geen ‘fundamentele analyse van de maatschappij’ meer gemaakt - in de termen van vijftien jaar geleden - alvorens tot actie over te gaan. Deze fase wordt overgeslagen, men komt meteen terzake en daarmee wordt het systeem impliciet voor lief genomen. Misschien komt dit omdat er nu geen lichtende voorbeelden van landen meer zijn waar het allemaal wel ideaal is, zoals destijds gold voor Rusland, Cuba, China. Nicaragua was in die zin een laatste opflakkering, maar meer in de vorm van solidariteit met een volk dat zijn tirannen had verdreven dan dat men vond dat het hier in Nederland er ook zo zou moeten uitzien.

Dit bedacht ik onder het lezen van The Good Terrorist, Doris Lessings laatste roman, die zich afspeelt in de Londense kraak wereld. De krakers, wier verhaal Lessing hier vertelt, behoren tot de CCU (the Communist Centre Union), een groepje met een volstrekt negatief maatschappijbeeld. Niets deugt er van het systeem; elke instantie, vanaf het onderwijs, de Labour Party tot en met het energiebedrijf wordt van het predikaat ‘fascistisch’ voorzien. Het enige waar de sympathie naar uitgaat zijn stakende fabrieksarbeiders, de IRA en de Sovjetunie, maar wanneer de aangeboden diensten zowel door de Ieren als door de Russen beleefd afgeslagen worden, besluit het groepje zelf de revolutie ter hand te nemen en op explosieve wijze geschiedenis te gaan schrijven.

Doris Lessing vertelde in een interview dat ze de bomaanslag in het warenhuis Harrods van een paar jaar geleden als uitgangspunt voor dit boek had gekozen en een mogelijke voorgeschiedenis had geconstrueerd van deze zinloze terreurdaad die zes mensen het leven had gekost.

Doris Lessing

De eigenlijke hoofdpersoon is Alice Mellings, zesendertig jaar, maar met het geestelijke ontwikkelingspeil van een zestienjarige. Ze heeft een afschuw van geweld, maar protesteert niet als de twee leiders van het groepje, onder wie haar vriend Jasper, beslissen dat er voortaan voor de IRA gewerkt moet worden of, later, dat er bommen gefabriceerd moeten worden. Ze is heel naïef in haar algemene ideeën over mensen: ze kan zich bijvoorbeeld niet voorstellen hoe het mogelijk is dat gemeente-arbeiders de wc's van leegstaande huizen met cement volstorten om krakers te weren (arbeiders! die gaan toch niet iets vernielen wat ze zelf eerst hebben aangebracht?), maar bedenkt dan dat als eenmaal het fascistische imperialisme van de baan is, de mensen zich ook niet meer zo destructief zullen gedragen.

Onderhandelen met autoriteiten

Alice heeft daarentegen wel een goed oog voor specifieke personen. Ze voelt feilloos aan welke ambtenaar uit de rijtjes achter de loketten ze voor haar karretje kan spannen om de elektriciteit te laten aansluiten of om bepaalde garanties los te weken. In haar vijftienjarige kraakloopbaan, van het ene pand naar het andere, heeft ze een schat aan ervaring opgedaan op het gebied van onderhandelen met autoriteiten. Ze is een meester in het organiseren en ritselen van dingen, al moet ze hiervoor regelmatig haar ouders (fascistische middenklassers) bestelen. Binnen de kortste keren lukt het haar het onbewoonbare huis (geen water, geen licht, geen verwarming) om te toveren in een behaaglijk onderkomen, zonder hierbij noemenswaardige hulp van haar kameraden te krijgen, van wie de meesten het allemaal geen lor kan schelen. Haar liefde ligt in het huishouden, in het zorgen voor andere mensen en deze geneigdheid wordt door de anderen geduld zolang het te pas komt, bijvoorbeeld wanneer er een politie-agent voor de deur staat, maar verder met ergernis en minachting becommentarieerd. Eigenlijk vinden ze het maar burgerlijk getrut.

Het schrijnendst en tegelijk ook tamelijk grappig wordt dit beschreven in de passage waarin Alice zich beijvert om twintig emmers poep kwijt te raken, die in een uithoek van het huis op de bovenste verdieping een ondraaglijke stank verspreiden. Een deel van de commune had al acht maanden in het huis gebivakkeerd, voordat Alice en Jasper hun intrede deden, en zich in het geheel niet bekommerd om deze toestand. Ze begrijpen ook niet waarom Alice zich er zo druk over maakt en behalve het schriele jongetje Philip, die nauwelijks in staat is tot het verrichten van fysieke arbeid, steekt niemand een vinger uit bij het naar beneden sjouwen van de loodzware emmers en het graven van een kuil in de tuin die diep genoeg is om de rotzooi in te dumpen.

Alice weet uit ervaring heel goed dat er in een groep ‘nooit meer dan een of twee mensen zijn die het werk doen’. Daar heeft ze zich bij neergelegd en daar koestert ze ook geen wrok over. Dit is even nobel als vreemd. Deze gelatenheid komt ook in iets anders tot uiting: het gebrek aan betrokkenheid tussen de leden van het groepje en de liefdeloosheid die er vaak heerst, worden door haar wel geregistreerd en ook betreurd, maar doen geenszins afbreuk aan haar heilig vertrouwen in de komst van het paradijs op aarde (na de revolutie). Dit is de reden dat je als lezer voortdurend vergeet dat het over een vrouw van zesendertig gaat en niet over een kinderlijke tiener: een onwankelbaar geloof in de goedheid van de mens en tegelijk een pathologische blindheid voor de streken en nare eigenschappen van de parasieten in haar directe omgeving. Haar grote liefde Jasper is een uitgesproken onaangenaam persoon, die haar geld aftroggelt (zogenaamd voor de revolutie maar in werkelijkheid voor homoseksuele ‘cruise’- activiteiten) en haar in de steek laat onder het voorwendsel vermoeidheid, juist als ze afgesproken hadden samen een nachtje leuzen te gaan schilderen op muren en viaducten, ongeveer de leukste bezigheid die Alice zich kan voorstellen en waar ze zich dagenlang op verheugd had.

Diffuus ongenoegen

Voor iedereen van de groep geldt trouwens dat ze geen flauw benul hebben van waar ze heen willen. Hun marxistische levensvisie heeft geen enkele theoretische grondslag (er vinden nooit inhoudelijke discussies plaats) en lijkt daardoor nogal willekeurig gekozen. Toch is het ongenoegen waar ieder aan lijdt te groot om naar iets ongevaarlijks als de Bhagwan te hebben kunnen afglijden. Onontkoombaar drijven ze de richting van het geweld op, maar het ongenoegen is nu eenmaal diffuus, dus ook het geweld wordt aspecifiek. Op een gegeven ogenblik zitten ze te vergaderen over het op te blazen object en er zijn zoveel mogelijkheden dat het Alice duizelt: banken, kerncentrales, stations, monumenten, computers, het ministerie van Defensie.

Dit is wat hen onderscheidt van de gevestigde terroristische organisaties. De IRA, de Palestijnse groepen, de Eta, destijds de Molukkers in Nederland, hebben allemaal welomschreven doelen en hun acties zijn daarom ook relatief minder lukraak. Diffuus terrorisme is een betrekkelijke zeldzaamheid; gevoelsmatig vallen voor mij hier alleen de RAF en de Rode Brigades onder.

Vervolg op pagina 16