Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 12]

Alles grijpt uiteindelijk in elkaar
Frans de Rovers analyse van De aanslag

FRITS WOUDSTRA

Over De aanslag van Harry Mulisch door Frans de Rover Uitgever: De Arbeiderspers, Synthesereeks, 162 p., f 26,50
Rudi van der Paardt

Van de drie grote, succesvolle romans die Harry Mulisch schreef: Het Stenen bruidsbed, Twee vrouwen en De aanslag lijkt de laatste het minste gecompliceerd. Men vindt er weinig of geen experimenten met metaforisch taalgebruik, raadselachtige privé-allusies of verwarrende tijdsopbrekingen als in de eerste twee: De aanslag is in een aantal opzichten nu net een ‘klassieke’ roman. Verondersteld is wel, dat het verbazingwekkende commerciële succes van het boek op die eenvoud zou berusten. Frans de Rover, een van de beste kenners van het werk van Mulisch en zeker de helderste essayist onder hen, heeft in zijn uitvoerige recensie van De aanslag (VN, 9 okt. 1982) zo ongeveer het omgekeerde betoogd en hij komt er nu op terug in het onlangs verschenen Synthese-deel over de roman. De aanslag is volgens De Rover een boek met vele lagen of leesniveaus; juist door de complexiteit ervan worden grote groepen lezers ieder op hun eigen niveau, geboeid. De Rovers studie valt te karakteriseren als het leesverslag van een ‘ideale lezer’, iemand die alle niveaus kan overzien, het grote Oog bezit, dat de auteur van De aanslag in zijn programmatische Voer voor psychologen voor zichzelf had gereserveerd.

In datzelfde boek, een ware visvijver voor hengelende adepten, stelt Mulisch zich als opgave te werken aan een oeuvre dat zich voordoet als ‘één groot organisme, waarin elk onderdeel met alle andere verbonden is door ontelbare draden, spieren, strengen en kanalen’. Zich baserend op dit credo van de schrijver heeft De Rover zich in zijn interpretatie van De aanslag niet beperkt tot het werk zelf, maar deze roman geanalyseerd in het licht van het gehele oeuvre: en inderdaad, alles blijkt met alles samen te hangen, is ‘één reusachtige goulash’, om nog eens een bijkans heilige tekst (uit Mijn getijdenboek) aan te halen. Dat betekent ook dat de niveau-onderscheidingen waarmee De Rover werkt eigenlijk kunstmatig zijn, niet veel meer dan een hulpconstructie. Maar De Rover is de eerste om dat toe te geven en ook in zijn boek grijpt uiteindelijk alles in elkaar.

De Rover onderscheidt en bespreekt achtereenvolgens de volgende lagen: het structurele niveau, de motieven, verhaallijnen; het referentiële niveau of De aanslag als ‘oorlogsboek’ met herkenbare figuren; het filosofische niveau of De aanslag als ideeënroman over schuld en verantwoordelijkheid; het psychologische niveau, want als altijd bij Mulisch komen in De aanslag Oedipus en zijn moeder om de hoek kijken; en tenslotte het poëtologische niveau, de roman als verbeelding van de problematiek van het schrijven zelf, als vertelling in de tweede graad. Op twee van deze lagen zou ik wat dieper willen ingaan, namelijk de referentiële en de poëtologische, vermoedelijk respectievelijk het meest en het minst toegankelijke niveau. Eerst wil ik echter nog een kanttekening plaatsen bij het hoofdstuk dat is gewijd aan de structurele analyse. De Rovers behandeling van de verschillende motieven in de roman is glashelder en vaak zeer scherpzinnig (zeer instructief is bijvoorbeeld het gedeelte over het steenmotief) maar een eerdere auteur over De aanslag, J. Heerze, die een inmiddels al herdrukt Memo-deeltje schreef, noemt precies twee keer zoveel motieven als De Rover en ik maak me sterk dat een derde criticus/essayist nog wel enkele andere zou kunnen bedenken. Ik heb de indruk dat De Rover het vooral heeft over wat door anderen (W. Blok in Verhaal en lezer bijvoorbeeld) leidmotieven zijn genoemd, dat zijn herhalingspatronen die verwijzen naar de thematiek van de roman. Hier ligt dunkt me een probleem en wel dat van de vrijwel onvermijdelijke cirkelredenering: ik besluit iets een motief te noemen, omdat het met het thema samenhangt, terwijl ik het thema vind door de motieven te combineren en ervan te abstraheren. Een oplossing was misschien geweest motieven en thema('s) niet gescheiden (door een hoofdstuk), maar in onderling verband te behandelen.

Sleutels

Veel lezers blijken, gezien onder meer de vragen die zij via Joop van Tijn aan Mulisch stelden (interviews in VN van 20 en 27 aug. 1983; grotendeels herdrukt als appendix bij De Rovers boek), vooral geïnteresseerd te zijn in het realiteitsgehalte van de fictie. Zij willen graag weten wat er van het gebeuren in De aanslag nu echt of verzonnen is. Dat komt misschien vooral doordat verzetsstrijdster Truus Coster veel heeft van Hannie Schaft, ‘het meisje met het rode haar’. Ook de in hoofstuk IV van De aanslag voorkomende reünie van verzetsmensen ter gelegenheid van de begrafenis van Sjoerd (in wie velen Van Randwijk zullen herkennen) noodt tot een referentiële leeshouding. De Rover gaat op al deze kwesties gedetailleerd in, geeft alle ‘sleutels’. Het gaat hem echter minder om de Who is who-vraag dan om de verschuivingstechniek die de schrijver hier (en in andere romans waarvan wij de feitelijke achtergronden niet kennen natuurlijk ook) toepast. Een techniek die ik gesymboliseerd acht door de op het eerste gezicht raadselachtige uitspraak van de oude buurman van de hoofdpersoon, de kinds geworden Beumer: ‘Augurken zijn net krokodillen.’ Van dit staaltje ‘predicatief denken’, dat volgens Freud de droom en daarmee ook de literaire fictie beheerst, geeft De Rover een buitengewoon ingenieuze ‘vertaling’, die in het kader van de romangeschiedenis uitstekend past. Ik denk dat we te maken hebben met een uitspraak die ook en misschien vooral poëtologisch, op metaniveau, beoordeeld moet worden.

Daarmee kom ik bij De Rovers laatste hoofdstuk, dat zich bezighoudt met de meest hermetische kant van het boek. Steunend op beschouwingen in Voer voor psychologen en ten dele ook de essays van J.H. Donner ontleedt De Rover Mulisch' artistieke principes (de alchemie) en laat zien hoe in dit labyrintische werk de architect/schrijver gevangen zit; hoe namen, getallen en letters een magische betekenis hebben en eigenlijk altijd een minstens dubbele betekenis. Gestimuleerd door De Rovers uiteenzettingen wil ik op enkele mogelijke dubbelzinnigheden nader ingaan. De naam van de hoofdpersoon, Anton Steenwijk, brengt De Rover in verband met de asceet Antonius, die van Flaubert en Vestdijk. Nog aannemelijker lijkt mij een toespeling op Antonius van Padua, de heilige die alles terugbezorgt wat men verloren heeft: ik denk dan aan Antons verdringingsmechanisme - hij kiest, zeer treffend, als medisch specialisme de anesthesie! - en zijn (tweede) huwelijksreis naar genoemde Italiaanse stad. Van Antons bij de aanslag omgekomen broer Peter zegt De Rover (en zei Mulisch zelf in het VN-interview) dat hij de schrijver representeert. Daarop wijst alweer zijn naam: Peter is Grieks voor ‘steen, rots’ en volgens de alchemie zoekt de artifex niet alleen de Steen - hij wordt die ook! De schrijver moet verdwijnen in het werk om herboren te worden: dat gebeurt precies met Peter, die bij de aanslag het leven laat, maar als zoon van Anton weer verschijnt. Men ontkomt niet aan de indruk dat ook Anton zelf veel met de schrijver te maken heeft, al was het alleen maar doordat hij in een aantal opzichten, bijvoorbeeld de houding tegenover de oorlog, nu net de tegenpool van Mulisch is. Naar mijn mening is de stelling: ‘De schrijver in De aanslag is Peter’ maar de halve waarheid. De combinatie van Peter en Anton, deze ‘eenheid der tegendelen’, is de schrijver. De eerste vertegenwoordigt dan het creatieve, de tweede het kritische element in de auteur, want schrijven, zei J.C. Bloem al, is schrappen. Als Anton enkele gedichten publiceert, kiest hij dan ook een veelzeggend pseudoniem: Anton Peter, de lezer die creatief wordt! Anton is te beschouwen als een pendant van Alexander Schneiderhahn in Het stenen bruidsbed, want ook die is een lezer = verzamelaar. Met hem heeft hij trouwens de initialen gemeen. Wie verder zoekt in leven en werk van Mulisch zal die initialen vaker vinden.

De aanslag is, volgens De Rover, Mulisch' opus magnum: zijn voortreffelijke studie laat ook geen andere conclusie toe. Dit (fraai geïllustreerde) Synthese-boek verheldert veel, maar vergroot juist daardoor het raadsel van een miraculeus oeuvre.

■