Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 10]

Authentiek en vrij van westerse smetten

Literatuur en vreemde culturen in de Derde Spreker-serie
De Derde Spreker-serie bestaat tien jaar. In deze serie die wordt uitgegeven door Het wereldvenster in samenwerking met de Novib, zijn totnutoe zestig titels verschenen van auteurs uit Afrika, Azië en Zuid-Amerika. De verwachtingen in 1975 waren niet hooggespannen, toch blijken deze boeken van in Nederland meestal volstrekt onbekende schrijvers redelijk verkocht te worden. In de loop der jaren heeft de Derde Spreker-serie een vast publiek van afnemers opgebouwd.

Een forum over derde wereld-schrijfsters in De Balie. Van links naar rechts: Paule Marshall, Hannes Meinkema, Sumifi Namjoshi, Lineke Visser, Adaf Soueif

Rudie Kagie

‘Volgende keer kringlooppapier gesbruiken s.v.p.’ luidde het milieuvriendelijke advies van een getergde lezer. Een andere abonnee berichtte de Novib (Nederlandse Organisatie voor Internationale Bijstand) trouwhartig niet slechts romans uit de Derde Wereld te spellen, doch ook anderszins het onrecht in de wereld te bestrijden: ‘Ik ben lid van de Vara, PvdA, Humanistisch Verbond en aangesloten geheelonthouder, drankbestrijder en lid van de Internationale Organisatie van Goede Tempelieren, die naast drank- en drugbestrijding ook bevordering van het internationaal broederschap in haar programma heeft.’ Met een ‘feestweek’ en een jubileumboek vol korte verhalen uit Afrika, Azië en Latijns-Amerika vierde de Novib het tienjarig bestaan van de Derde Spreker-serie. ‘Elk boek in deze reeks wil een ontdekkingsreis zijn naar een andere cultuur,’ noteerde Sjef Theunis, algemeen secretaris van de Novib, in het standaardvoorwoord bij de eerste dertig uitgaven in de reeks. ‘Tal van problemen worden op leesbare wijze aan de orde gesteld,’ betoogde hij en hij somde op: ‘Ontwikkelingssamenwerking, kolonialisme en imperialisme, arbeidsverdeling, de prijzen van grondstoffen en handelsovereenkomsten worden niet op een abstracte wijze behandeld. Dus geen moeilijk betoog, maar gewoon een verhaal. Geen vakjargon, maar literatuur. De lezer komt vanzelf in aanraking met een andere denk- en leefwereld.’

Dat het genre inmiddels school heeft gemaakt bleek tijdens de ‘Derde-Wereldboekenbeurs’ die een hele zaterdag standwerkers en publiek naar het Amsterdamse cultuurcentrum De Balie lokte. Onder ritmische begeleiding van klanken uit verre landen schuifelden de bezoekers langs boekentafels van Kritak, De Geus, Van Gennep, In de Knipscheer, Sua en de Populier. Het grootste aantal vierkante meters was gereserveerd door de Novibkraam. Meulenhoff (Breytenbach, Brink, Marquez), De Arbeiderspers (Naipaul), Feministische uitgeverij Sara (Kuzwayo, Hulme) en Wereldbibliotheek (Isabel Allende) waren er niet, maar volgend jaar zullen Ambo en uitgeverij De Fontein ongetwijfeld wel van de partij zijn. In samenwerking met alweer de Novib bereidt Ambo een ‘migrantenreeks’ voor en De Fontein komt met een serie kinderboeken van Derde-Wereldauteurs. Er is een markt voor: van elke titel in de Derde Spreker-serie laat Het Wereldvenster er minimaal zevenduizend drukken. De Novib neemt daarvan vierduizend exemplaren af, waarvan er zesentwintighonderd worden toegestuurd aan abonnees die de boeken met vier gulden korting franco krijgen thuisgestuurd.

Het Wereldvenster had er aanvankelijk een hard hoofd in. ‘We begrepen dat een dergelijke romanserie alleen kans van slagen had als die in samenwerking met een organisatie zou worden opgezet,’ zegt Ivo Gay, nu directeur van Ambo. ‘Er zijn destijds besprekingen met Amnesty International geweest, maar ook de Novib voelde er voor. Daar zijn we toen uiteindelijk mee in zee gegaan. Collegauitgevers verklaarden ons voor gek. Toen het eerste boek uit de serie werd aangeboden, Xala van Sembène Ousmane uit Senegal, kwamen er driehonderd bestellingen van boekhandels binnen. Dat was zeer weinig; zevenhonderd bestellingen was normaal in die tijd. We kregen van alle kanten het advies ermee op te houden.’ Inmiddels werden van Xala drie drukken ter perse bezorgd en dat is een veelvoud van wat de meest optimistische idealisten destijds voor mogelijk hielden.

De serie startte in een periode waarin over de Derde Wereld hoofdzakelijk in gebundelde reisverslagen en in populairwetenschappelijke paperbacks werd bericht. De belangstelling voor dit soort ‘geëngageerde informatie’ is nu vrijwel nihil, maar de fictie uit Afrika, Azië en Latijns-Amerika verkoopt beter dan ooit. In het tienjarig bestaan van de Derde

[p. 11]

Spreker-serie verschenen tot dusver zestig titels. ‘Die reeks is de ruggegraat van Het Wereldvenster,’ weet Gay. Dat de Novib aankondigde naar een andere uitgeverij voor de serie om te zien werd bij Het Wereldvenster dan ook als een zware economische klap ervaren.

Novib-functionaris Theunis zegt dat de boeken de ‘positieve waarde’ van andere culturen onder de aandacht brengen. In een speciale uitgave van het Novib-orgaan Onze Wereld zegt hij dat de Derde Sprekers niet onderdoen voor Mulisch, Shakespeare of Vondel. Ja, misschien zijn ze zelfs beter: ‘Het hoofdthema van de westerse literatuur sinds Camus en Sartre is de eenzaamheid, als tol van ons faillissement. Vergelijk dat eens met de Arabische wereld, waar juist de intermenselijke relaties en de vriendschap centraal staan.’

Een onderzoek uit 1978, uitgevoerd onder auspiciën van het Instituut voor Massacommunicatie te Nijmegen, signaleert ‘zendingsdrang’ bij de trouwe lezers van de serie: drieëntachtig procent van de ondervraagden liet weten de boeken gráág aan anderen uit te lenen. ‘Dit is des te opvallender wanneer we bedenken dat mensen die iets compleet hebben waarschijnlijk minder geneigd zullen zijn daarvan iets uit te lenen,’ concluderen de schrijvers van het rapport. Ze wijzen erop dat driekwart van de vaste achterban die boeken leest om meer aan de weet te komen over de landen waarin het proza is gesitueerd. Voor recensenten blijkt de combinatie van literatuur en informatie nogal eens een handicap: wie moet een roman uit Ghana bespreken? De Afrikakenner acht zich onbevoegd tot het vellen van een oordeel over literair proza, de literatuurcriticus weet niets van Ghanese cultuur. Het gevolg is dat de meeste boeken uit de Derde Spreker-serie tot dusver onbesproken bleven in de pers. Het is volgens de producenten hoofdzakelijk aan van-mondtot- mondreclame te danken dat de reeks goed draait. Dank zij de hoge oplagen stijgt de prijs van de boeken zelden boven de twintig gulden per stuk uit. Daarvan gaat dan nog eens één gulden van elk verkocht boek naar een Solidariteitsfonds ‘om kunstenaars, schrijvers en filmers uit de Derde Wereld te steunen in hun recht op vrije meningsuiting’.

Hogere eisen

‘Sinds twee jaar loopt de reeks écht goed, ik kom die boeken overal tegen en hoor de mensen om me heen erover praten,’ zegt Adriën Zoontjes. Sinds vier jaar maakt ze deel uit van de Afrika-sectie van de vijftienkoppige redactieraad. Ze studeerde Afrikaanse literatuur aan de Vrije Universteit en te Parijs. Er zitten ook kenners van de Latijns-Amerikaanse en Aziatische letteren in de redactie. Ina de Gaay Fortman-van Bentum, echtgenote van de voormalige PPR-leider, is lerares Nederlands en maakt op grond van een langdurig verblijf in Zambia deel uit van het college dat de Derde Spreker-serie redigeert. ‘Hoe langer je dit werk doet, des te minder snel je enthousiast raakt voor een boek,’ zegt ze. ‘De eisen die wij aan die boeken stellen zijn steeds hoger komen te liggen. Misschien dat er vroeger wel eens een boek tussendoor is geslipt dat achteraf niet zo geweldig was.’ Er is genoeg aanbod: elk redactielid leest zo'n veertig boeken per jaar. De Afrikaanse teksten zijn meestal in het Frans, Duits of Engels vertaald, want daar zijn ook uitgeverijen met Derde Spreker-series. De Latijns-Amerikaanse specialisten in de redactie hebben het wat dat betreft makkelijker: die lezen Spaans. Maar wie zou een roman kunnen lezen en vertalen die in een van de talrijke Afrikaanse talen is geschreven?

‘Sjef Theunis neemt wel eens een stapel boeken mee als hij op reis is geweest; hij heeft een grote belangstelling, maar het is hooguit een op tien dat er tussen die stapel iets zit dat geschikt is om te worden uitgegeven voor een Nederlands publiek,’ zegt Ina de Gaay Fortman. ‘Ik lees zelf bijna alle romans die in Zambia worden uitgegeven. Ik heb daarvan nog nooit één boek in de redactievergadering ter sprake gebracht. Ik vind ze niet goed genoeg; er worden vaak dorpsproblematieken in beschreven die al in andere delen van de serie aan de orde zijn geweest. Elk boek moet in principe nieuwe informatie brengen. Het verhaal van een landeigenaar die de grond inpikt van de mensen die het bewerken hebben we ook al gehad. De literaire invalshoek is het belangrijkste voor ons. Een boek moet goed geschreven zijn. Ten tweede moet de roman ook in het land zelf als belangrijk worden aangemerkt. Dan nog hoeft dat niet te betekenen dat het boek hier wordt uitgegeven, want ook de toegankelijkheid en de thematiek spelen een rol.’ Over de criteria waaraan het proza behoort te voldoen is in de redactie vaak en hevig gediscussieerd. Persoonlijk vindt Adriën Zoontjes dat een schrijver als V.S. Naipaul niet in de serie zou thuishoren (‘hij is te cynisch, hij kijkt in zijn boeken neer op zijn eigen mensen’), maar die mening wordt niet door alle overige manuscriptbeoordelaars in het college gedeeld.

Een mooie roman die het leven in het Iran onder Khomeiny schetst? ‘Nee, ik denk dat een boek dat een dictatuur verdedigt te ver gaat. Zoiets zouden we niet uitgeven, we bekijken het niet uitsluitend literair,’ zegt Adriën Zoontjes.

‘We hebben bovendien al een heel goed boek uit Iran, Identiteitskaart van F.M. Esfandiary,’ vult Ina de Gaay Fortman aan. ‘Dat speelt in de tijd van de sjah en behandelt de bureaucratie, die iedereen die niet binnen dat systeem past vermaalt. Dat is nu wel veranderd, maar ik heb de indruk dat als je nu niet conform de mohammedaanse wetten in Iran leeft, je ook wordt doodgeslagen of gemarteld, dus dat komt op hetzelfde neer.’ De politieke achtergronden van een roman riepen bedenkingen op toen de redactieraad zich boog over het manuscript van Sweet and sour milk van Nuruddin Farah. Was het regime van Somalië werkelijk zo bloeddorstig als de auteur beschreef? Het bleek dat de door de Russen gesteunde gezagsdragers inmiddels waren vervangen door een pro-Amerikaanse regering. ‘Maar dat maakt niet zo veel uit,’ vindt Ina de Gaay Fortman. ‘In Somalië bestaat een traditie van patriarchaal besturen en dan doet het er niet veel toe wie daarop inschiet: of dat de Russen of dat Amerikanen zijn.’

Tijdloosheid

Tussen het tijdstip waarop de uitgave van een Derde Spreker-boek besloten wordt en het moment waarop de uitgave in de winkel ligt, gaapt een periode van minstens twee jaar. Zeer actueel kan de serie daarom niet zijn, er wankelen nogal wat regimes voordat de aanklacht van een uitverkoren schrijver het Nederlandse publiek bereikt. Maar is tijdloosheid juist niet het kenmerk van de ware literatuur?

Adriën Zoontjes geeft les aan buitenlanders. Toen zij haar Marokkaanse cursisten de lectuur van Hongerjaren van Mohammed Shoekri aanbeval, resulteerde dat later in verontwaardigde reacties: hoe kon zo'n vies boek, waar seks in voorkwam, in de Derde Spreker-serie belanden? In sommige gevallen kunnen de romans niet verschijnen in het land waar de schrijver woont. Dat lot trof onder meer Naakt in Dekan van de Indiase auteur Venkatesh Kulkarni, die in verband met het jubileum van de serie een paar lezingen in Nederland gaf. ‘Kulkarni,’ zegt Ina de Gaay Fortman, ‘heeft twaalf jaar met zijn boek moeten leuren voordat hij het ergens uitgegeven kreeg. Het werd door driehonderdvijfenzeventig uitgeverijen geweigerd. Uiteindelijk verscheen de roman in Amerika. Nederland is het eerste land waar de vertaling uitkwam, maar inmiddels zijn er opties uit dertig andere landen. In India is het te controversieel.’

Discussie binnen de redactieraad van de Derde Spreker-serie was er ook naar aanleiding van Mijn oom Atahualpa van Paulo de Carvalho-Neto. ‘Dat was ingébracht door de Latijns-Amerikaanse sectie, maar ik heb het ook gelezen,’ zegt Ina de Gaay Fortman. ‘Het is erg om te lachen, maar de scènes zijn zo verschrikkelijk dat het lachen je al lezend vergaat. Het zit dicht tegen pornografie aan. De opzet van het boek is de beestachtigheid van een dictatoriale klasse in enig Latijns-Amerikaans land te beschrijven. We gaan het uitgeven, maar ik heb wél gezegd dat het boek niet moet worden toegestuurd aan al die brave abonnees van de serie. Er zullen mensen zijn die er moeite mee hebben. Niet iedereen zal het begrijpen, want het boek is nogal ironisch van toon. De hoofdpersoon is een bediende die alles prachtig vindt wat zijn meesters doen; hij profiteert ook van die meesters. Het zou best kunnen zijn dat zoiets niet bij alle lezers overkomt. Daar hebben wij toen uitvoerig over gediscussieerd.’

 

 

Richard van der Brink, redacteur van uitgeverij Het Wereldvenster, maakt de manuscripten van de serie persklaar. Dat de boeken authentiek en vrij van westerse smetten dienen te zijn, levert volgens hem soms problemen op. ‘Ik had de opdracht van de redactieraad uit te zoeken of de Oegandese schrijfster Barbara Kimenye geen Europese voorouders had,’ grinnikt Van der Brink. ‘Na veel speurwerk kwam ik er achter dat ze in Londen woont. Ze gaf onmiddeilijk toestemming voor het overnemen van een verhaal in de bloemlezing De betovering verbroken, waarin werk van diverse schrijfsters is opgenomen. Toen moest ik haar vragen of ze wel van een zwarte familie stamde. Die vraag viel bijzonder slecht. Woedend gooide ze de hoorn op de haak.’

■