Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 9]

Sentimenten in de Betuwe
Dorpsnovelle van Marijke Höweler

Marijke Höweler

Tobias door Marijke Höweler Uitgever: De Arbeiderspers, 134 p., f 24,50, (gebonden f 38,50)
Diny Schouten

Als, door onderscheid in rang en stand, een ferme Betuwse boerenzoon en de schriele dochter van een voor de Duitsers gevluchte joodse diamanthandelaar elkaar niet krijgen maar na jaren toch tot het inzicht komen dat zij ‘de goede’ voor elkaar zouden zijn geweest, dan kan de genreaanduiding streekroman niet lang voor het lezerspubliek verborgen blijven. Tobias Mannes, de gelijknamige hoofdpersoon uit Marijke Höwelers vijfde boek in vier jaar, is op dertig bladzijden voor het einde verbijsterd over zijn besluiteloosheid op het supreme moment ‘toen het geluk voorbij kwam’, wetend dat ‘men hem nu geen kans meer toevertrouwen zal’.

Dat lijkt me een redelijk correcte inhoudsopgave, die indien nodig bruikbaar is voor het kaartje in het exemplaar van de Openbare Leeszaal en Bibliotheek. Toen het geluk voorbij kwam zou zelfs een titel geweest zijn die past bij de regionale aspecten van het verhaal. De Betuwe, om exact te zijn. Zoelen, bij Tiel, wordt met name genoemd, maar doordat ik ter plekke bekend ben, verbaasde me het te horen dat Tobias er ‘een van de dijk’ zou zijn, want Waal en Lek vallen daar niet te bekennen. Het boek draagt nog meer ongerijmdheden in zich (waaronder: hadden dokters in 1939 koetsjes?), maar het ongeloofwaardigst is wel dat nóch de schematische en bepaald sentimentele inhoud, nóch het zwaar aangezette boerenidioom voor mij een beletsel vormden om Tobias te kunnen waarderen als een ontroerende dorpsnovelle.

Het verheerlijken van landelijke eenvoud en oprechtheid, afgezet tegen de onnatuurlijkheid en eenzaamheid van het grote-stadsleven is sinds de Betuwsche en Overbetuwsche novellen van Jacob Jan Cremer (1827-1880) niet erg meer in aanzien. Martin Ruyters verslagje, in de ISBN-rubriek van de Volkskrant (hij noemt Höwelers boerenroman ‘een uit de hand gelopen studentengrap’) doet vermoeden wat de literaire communis opinio over Tobias zal zijn: het is kennelijk taboe om streekromans te schrijven.

Ik zie in dat Marijke Höweler dingen doet die not done zijn, maar ik ben geneigd om toe te juichen dat zij haar fabuleuze talent tot moeiteloze beoefening van de Nederlandse taal in al haar genres niet verspilt aan de gebruikelijker identiteitszoekende soorten van lectuur. Ook haar familiekomedie in drie bedrijven (Van geluk gesproken, Bij ons schijnt de zon en Ernesto) bezit, zelfs al houd je niet van het genre, op zijn minst de verdienste van oorspronkelijkheid. Bovendien, wat is de zin ervan, om een auteur die werkelijk leuk kan schrijven, weg te lachen?

Reden genoeg om Tobias serieus te nemen, het verhaal is er droevig genoeg voor. In twaalf korte hoofdstukjes (de roman is, met ongeveer 33.000 woorden, eerder een ‘lang kort verhaal’) wordt - bij zorgvuldig lezen - een kleine tragedie zichtbaar, die komische kanten heeft.

Rieken en dorsvlegels

Het ongeluk treft Tobias, die tot hij Judith ontmoet, de illusie heeft dat er vrij te kiezen valt in het leven. Het noodlot wordt bepaald als hij haar, en haar zusje Rachel, beiden met hun ouders in zijn dorp neergestreken ‘als gekleurde papegaaien op zwart akkerland’, verdedigt tegen de rieken en dorsvlegels van zijn dorpsgenoten wanneer zij, in haar onschuld, komen kijken naar de voetbalwedstrijd ‘tegen die van Zaltbommel’. Een teder en dankbaar gebaar van de jongste van de twee, Judith, doet hem ‘'t bloed in zijn onderlijf stuwen’. Een geheime afspraak is gauw genoeg gemaakt; bij de vrijage achter de stallen van het plaatselijk kasteel worden de dag erna onnodig de woorden ‘ik hou van je’ uitgesproken. Maar Tobias aarzelt gevolg te geven aan Judiths dringende verzoek om wegens de naderende oorlogsdreiging met haar naar Amerika te vertrekken. De twee gelieven zien elkander terug als de oorlog is uitgebroken. Judith voelt zich levensmoe na de conclusie dat ze niet ‘liebenswürtig’ is en is beangst om even beklagenswaardig te worden als haar over haar gezondheid jammerende moeder (die er evenzeer van droomde door een goj bevrijd te worden), redenen voor haar om het besluit te nemen ‘het ongeluk een stap voor te zijn’.

Een afscheidsbrief van Judith beantwoordt hij met de sommatie, bij hem en de zijnen te komen onderduiken. Judith, toch al niet erg overtuigd van de zin van die onderneming maar twijfelend aan haar motieven (‘was ze zich aan het redden geweest terwijl ze juist dacht aan afscheid nemen?’) wordt in zijn gezin geconfronteerd met Tobias' onverminderde en duistere hartstocht voor haar, en de haat van zijn drie kinderen en die van zijn echtgenote, Belle. Het doet Judith besluiten, wetend dat ze door een actie van de drie wraakzuchtige zoontjes reeds als ‘versteckte Judin’ gezocht wordt, een mijnenveld in te lopen.

Het melodrama wordt nog aangedikt met Tobias' onstilbare verlangen naar een dochtertje, dat hij ‘voor zich, op de merrie’ ziet zitten. De lezer weet, zonder dat het gezegd hoeft te worden, dat verlangen te verbinden met Tobias' gevoelens voor de kleine Judith, gevoelens waar de arme lobbes geen raad mee weet. Ik waag het maar niet te beweren dat het allemaal uit het leven gegrepen kan zijn; waarschijnlijk is dat het bezwaar juist.

De kwaliteit ligt elders, in de details. In de genoeglijkheid van de conversaties tussen Judith en haar tafelkleed misschien, in de vuilbekkerij van de dorpsjeugd (‘dat het een pruim is kan een ieder zien’), in de koketterie waarmee Tobias' jongste, ‘de’ Joshua, toenadering zoekt tot een Duitse soldaat, of in de verlegen onbeholpenheid waarmee Tobias in een stille keuken de bevalling van zijn vrouw afwacht. Höweler schept er behagen in om juist zulke gevoelige scènes gevat en spottend te beschrijven. Om haar melancholie de baas te blijven? Mij maakte Tobias een beetje sentimenteel, maar als je't mij vraagt, zijn dat de beste verhalen.

■