Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 8]

De reanimatie van de Tachtigers
Een bundel willekeurige opstellen

Ten tijde van de tachtigers door P.J.A. Winkels e.a. Uitgever: Martinus Nijhoff, f 36,50
Ton Anbeek

Misschien is het een slecht teken voor de literatuur als er veel herdacht wordt: men kijkt achterom als er verder niet veel te zien valt. Bredero hebben we herdacht, voor volgend jaar kunnen we kiezen uit Camphuysen, Bosboom-Toussaint of Huet, en het jaar daarop mogen we in ieder geval Huygens en Multatuli in hun graf omdraaien. Het probleem bij al deze festiviteiten is natuurlijk dat weinig van deze auteurs de Nederlandse lezers iets zeggen - met uitzondering van Multatuli. De herdenking krijgt dan vaak iets van een halfslachtige reanimatiepoging.

Dit geldt ook voor de Tachtigers. Iemand met middelbare-schoolopleiding zal bij die naam mogelijk associaties hebben als: ‘Ik ben een god in 't diepst van mijn gedachten’, ‘Een nieuwe lente en een nieuw geluid’ en: ‘Moeilijk leesbaar’. En dat is dan alles wat overgebleven is van het streven van een enthousiast stelletje jongeren dat honderd jaar geleden een tijdschrift oprichtte dat De Nieuwe Gids heette. De naam alleen al was een programma: het moest het huisbakken orgaan van de bezadigde burgerij overbodig maken. Verrassend snel hebben ze het pleit gewonnen; toen ze de oude garde opzij hadden gedrukt, gingen ze elkaar te lijf. Estheten en maatschappijhervormers, eerst broederlijk verenigd, gunden elkaar het licht in de ogen niet meer. Dat was het eind van De Nieuwe Gids als tijdschrift van betekenis. Opkomst en ondergang van het jongerentijdschrift staan helder beschreven in Stuivelings De Nieuwe Gids als geestelijk brandpunt (1935). De oprichting van het tijdschrift een eeuw geleden zou niet beter herdacht kunnen worden dan met een herdruk van dit boek.

Roede

Maar jubilea moeten gevierd worden en daarom verscheen er een bundel die Ten tijde van de Tachtigers heet. Verschillende medewerkers beschrijven daarin de ‘achtergronden van de ontwikkelingen rond De Nieuwe Gids’, dat wil zeggen ‘het landschap waar de Tachtigers zich voortbewogen’. Het gaat bijvoorbeeld om het toneel, de schilderkunst en de architectuur aan het eind van de vorige eeuw. Een fraai boekwerk, het is met al die plaatjes een genot om door te bladeren. Helaas verliest de bundel wat van zijn aantrekkelijkheid als je de verschillende bijdragen gaat lezen. Daar is allereerst een merkwaardig stuk van Harry Prick, waarin hij - zoals Van Deyssel eertijds met de afleveringen van De Nieuwe Gids deed - de bijdragen aan Ten tijde van de Tachtigers vluchtig becommentarieert. Hij spaart de roede niet. Zo stelt hij meteen de hamvraag: waarom zijn juist déze aspecten in het boek behandeld en niet bijvoorbeeld de uitgeverij, de godsdienstige situatie, enzovoort. Over een bijdrage merkt de inleider op dat hij ‘geen kruimel nieuws’ bevat - het zal je maar gezegd worden! Prick evenaart de grootheidswaan van zijn idool Van Deyssel als hij anderen kapittelt omdat ze zijn (Pricks) werk niet citeren of, nog gruwelijker, niet blijken te kennen.

Er is op Ten tijde van de Tachtigers nog meer aan te merken. Waarom een artikel over de homoseksuele emancipatie en niet over de vrouwenbeweging? Waarom niets over het onderwijs, de financiële positie van de kunstenaars, de politiek? Je moet natuurlijk altijd tevreden zijn met wat je krijgt, maar dat neemt niet weg dat elke verantwoording voor de keuze van juist deze aspecten voor de bundel ontbreekt. Waarom, tenslotte, besluit de bundel met een beschamende roddelrubriek?

In de artikelen zelf zijn nogal wat naïeve uitspraken te vinden. Als voorbeeld zal ik twee citaten geven die blijkbaar zonder nadenken uit een oudere bron zijn overgenomen. In beide gevallen gaat het om het verband tussen kunst en maatschappij, een relatie die de Tachtigers zelf hevig bezighield (wat tenslotte tot de grote breuk binnen De Nieuwe Gids leidde). De samensteller van de bundel schrijft: ‘De kunstopvatting van de Beweging van Tachtig is elitair en individualistisch. Ze sluit aan bij de heersende liberale maatschappij vorm van het kapitalisme.’ Op deze wijsheid, waarschijnlijk ontleend aan het werk van Jan en Annie Romein, valt nogal wat af te dingen. Want de liberale maatschappijvorm overheerst heel lang in negentiende-eeuws Nederland en vindt juist zijn literaire exponent in... de oude Gids! Pas aan het eind van de vorige eeuw worden die beginselen aangevallen, juist ook in de kringen van de Tachtigers. Iemand als Gorter zag als oorzaak van die veranderende mentaliteit de opkomst van het grootkapitalisme. Die maatschappelijke dynamiek zou ook doorwerken in de mensen: ‘Al onze zinnen, ons hart, ons hoofd, onze handen, ons geslacht werden er door geraakt.’ Of Gorter gelijk had, of je zo'n stelling überhaupt hard kunt maken, laat ik hier in het midden. Waar het mij om gaat is dat de verhouding tussen kunst en maatschappij heel wat gecompliceerder is dan in de paar eerder geciteerde zinnetjes wordt gesteld.

Zola

In een ander artikel staat te lezen: ‘Het naturalisme bedreigt de positie van de heersende burgerij.’ Dat is typisch een uitspraak uit de tijd dat onderzoekers zich nog niet verdiepten in de vraag wie wat lazen en wat ze erin zochten. Iemand als Zola, de vader en peetvader van het naturalisme, zou de burgerij bedreigd hebben? Waarom lazen ze hem dan zo gretig? In Nederland, weet Busken Huet te melden, werden bij vooruitbestelling tweeduizend exemplaren van elke nieuwe Zola gereserveerd. Tweeduizend exemplaren, een ongehoord aantal. Wat zochten die Franslezende Nederlanders (een toplaag dus) in het werk van de Franse meester? Toch niet de ‘identiteitscrisis’ die Jongstra hun toeschrijft? Het antwoord is veel simpeler: Zola was voor onze grootouders nu eenmaal wat Cremer en Wolkers voor latere generaties betekenden: prikkelliteratuur. Want de aanstootgevende, ‘onwelgevoeglijke’ passages moest je natuurlijk wel zelf gelezen hebben...

Er is nog veel meer op de bundel aan te merken. Leuk is als de bijdragen elkaar tegenspreken. Op p. 78 wordt de suggestie overgenomen dat de Plato-kenner Van Deventer met de herenliefde sympathiseerde; dat hij zo laat trouwde is al een veeg teken. Maar deze Reviaanse fantasie wordt door een andere bijdrage helaas ontzenuwd. Daarin lezen we namelijk wat Van Deventer werkelijk uitvoerde: hij woonde samen met een ‘meissie uit een zingend koffiehuis in de Nes’.

Jacques Perk, ets van Jan Veth

De aardigste bijdragen uit Ten tijde van de Tachtigers gaan over de schilderkunst en het muziekleven. Beiden laten ze iets zien van de stroomversnelling waarin het culturele leven in de hoofdstad aan het eind van de vorige eeuw raakte. En tegelijkertijd laten ze uitkomen wat het grote tekort is van deze bundel met artikelen: een overkoepelende visie ontbreekt. Want werkelijk verrassend was een poging geweest greep te krijgen op het streven dat de vernieuwingen op allerlei terreinen verbindt. Met andere woorden: het is jammer dat geen van de medewerkers aan dit verbrokkelde boek het heeft gewaagd een bescheiden Amsterdamse pendant van Schorskes Fin-de-siècle Vienna te schrijven.

■