Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 10]

Tussen heimwee en schaamte
De ambivalentie over de Nederlandse aanwezigheid in Indië

Over de Nederlanders in het voormalig Indië zijn de afgelopen jaren steeds meer boeken verschenen, persoonlijke herinneringen, maar ook meer algemene geschiedschrijvingen. Tot de schrijvers behoren de direct betrokkenen en recentelijk hun kinderen, soms kleinkinderen. In de meeste boeken wordt de vraag van de moraliteit aan de orde gesteld: hoe goed of hoe slecht was de Nederlandse aanwezigheid in de kolonie? En een vraag die daarmee samenhangt: wat waren de gevolgen van de dekolonisatie? Tessel Pollmann meent dat er te veel boeken zijn geschreven vanuit een Europacentrisch perspectief (Indonesië als rest van tropisch Nederland) en pleit voor een benadering van Indonesië als deel van het Aziatische continent.

Tessel Pollmann

Stapels boeken over Indië zijn er verschenen de laatste jaren. Nu de hausse vrijwel voorbij is, blijft de vraag: waartoe deze boeken, vanuit welk perspectief hebben ze ons leren kijken?

De lezers en de schrijvers van de boeken over de kolonie Indië vallen in een paar groepen uiteen. Daar zijn in de eerste plaats de oude mannen die als volwassene in de kolonie dienden. Zo iemand is jonkheer Henri van Vredenburgh die als diplomaat in 1947-1948 in Indië was en daar onder meer namens Den Haag de luitenant-gouverneur-generaal Van Mook aan banden legde. Zijn leesbare memoires die de titel Den Haag antwoordt niet dragen (de potentiële titel van alle memoires van alle Nederlandse ambassadeurs waar ook ter wereld werkzaam geweest) laten hem zien als een lastige man die moeite had met zijn werk, maar niet met de principes van het kolonialisme. In eenzelfde categorie valt kolonel b.d. J.J. Nortier die een zeer kritisch boek schreef over de wijze waarop Nederland zijn militaire inlichtingendienst in Azië in de Tweede Wereldoorlog organiseerde. Ook hier een man aan het woord die zijn rechttoe, rechtaan meningen in politicis niet verhult met modieuze ideologische snufjes. Een interessant en soms scherp boek over een periode waarin bij de geallieerden veel niet functioneerde.

Er is naast en na de oude mannen een andere categorie lezers en schrijvers van boeken over de kolonie: de kinderen van de Indischgasten. Ze hebben hun eigen zienswijze die geworteld is in de dekolonisatie, niet in de kolonisatie. Ze zijn de kinderen die gevormd zijn toen alles misging met ‘ons' gezag in Indië. Hun jeugd brachten ze door in een periode waarin de mobilisatie, later het Jappenkamp viel. De zeer gewelddadige periode van kort na de oorlog (de bersiap-tijd) waarover Jacob Zwaan nu een gedegen documentatie voor een groot publiek heeft uitgegeven, hoort soms tot hun herinneringen - een periode waarin de blanken zelfs door gedemobiliseerde en overwonnen Japanners bewaakt in de Jappenkampen bleven omdat de jeudige nationalistische pemuda's de blanken vermoordden. De achtergrond van deze generatie is niet alleen het kamp, maar een viervoudige oorlog: eerst van de Japanners tegen de Nederlanders, daarna van de pemuda's tegen alle blanken, daarna van de Nederlanders tegen de nationalisten en ten slotte in Nederland de onverschillige tot vijandige houding ten opzichte van de gerepatrieerde en geïmmigreerde blanke en Indo-Europese Nederlanders. Ook Nederland bood geen vanzelfsprekend thuis aan de Indischgasten en de kinderen die soms geheel ontworteld waren en zich langzamerhand overal uitgewezen voelden.’

In plaats van het lot van de Nederlandse burgerbevolking te vergelijken met het lot van de Europese burgerbevolking in Indië (en dat is de correcte vergelijking), vergeleken de Nederlanders het lot van hun landgenoten in de Jappenkampen met het lot van de joden in de Duitse kampen. De uitkomst van die vergelijking was duidelijk: die mensen uit Indië mochten niet klagen.

Affiche van de Koloniale Reserve (1938)

De discussie die in de kolommen van NRC en Vrij Nederland van tijd tot tijd woedt over hoe erg de Jappenkampen waren, gaat vaak voorbij aan de minstens zo pijnlijke kwestie van de dekolonisatie die na een zo ingrijpende en ingewikkelde oorlogssituatie de voor sommigen onverwerkbare uitkomst was van dat alles. Onverwerkbaar omdat veel kinderen en pubers en zeer jonge volwassenen van de ene catastrofe naar de andere leefden. Opgesloten door de Japanners, aangevallen door de pemuda's, uitgewezen uit Indië door de nationalisten, uitgelachen in Nederland waar men kwam met zijn Indische verhalen, soms ook met zijn bruine huid, zijn moedertje met de sarong nog aan, en vreemde tongval.

Naoorlogse verwarring

Het is de psychiater Keilson die altijd wijst op het feit dat de Jappenkampervaring op zich niet zo heel veel zegt over wat iemand te verwerken heeft - de totale ervaring van de afwijzing en de verwarring die de dekolonisatie hun aandeed, kwam boven op de ervaringen in het Jappenkamp. Al die ervaringen samen liggen aan de wortel van het Jappenkampsyndroom dat - in het geheel niet verwonderlijk, want de term is ook niet precies genoeg - men ook kan aantreffen bij Indo-Europese mensen die lang niet allen in een kamp gezeten hebben, maar wier familie in de naoorlogse verwarring werd doodheeft veel geschreven over die tijd. Veel kampverhalen en ook herinneringen aan de bersiap, en maar heel weinig over het koloniale stelsel als zodanig. Het lijkt alsof velen van de generatie die kind en puber waren in de oorlog in Indië op de grens van twee visies balanceren: enerzijds is er geen nostalgische neiging naar een verheerlijkt koloniaal verleden, anderzijds is er ook geen kijk op de kolonie vanuit een Aziatisch perspectief. Er is daarvoor toch te veel aarzeling over de vraag of de dekolonisatie wel een goed was. Kousbroek heeft Indië in één zin gekarakteriseerd als ‘het land waar wij te lang en niet lang genoeg gebleven zijn’, en dat geeft perfect weer wat velen van zijn geschoten door de pemuda's.

De tekening van de Japanse overgave onder toezicht van Mac Arthur

De generatie die als kind en heel jonge volwassene de oorlog in Azië meemaakte, generatie en met soortgelijke ervaringen als de zijne denken. In zijn impressionistische en nonconformistische herinneringen aan die periode schrijft René Schafer (toen net aan volwassen) in het recent verschenen boek Terug naar Fukuoka 14, krijgsgevangene in Nagasaki, deze zin: ‘Nee, de inlanders uit mijn jeugd hadden er recht op onafhankelijke Indonesiërs te worden, maar als zelfs de vrijheid escaleert tot moord en doodslag, wat moet ik dan met mijn herinneringen aan moord en doodslag uit de onvrijheid van het Japanse krijgsgevangenkamp?’ Zo helder had ik het nog nooit verwoord gezien, deze vraag die ook Kousbroek zich stelt als hij zegt (NRC 16-8'85) dat men om het Jappenkamp te verwerken eerst het kolonialisme verwerkt moet hebben, zonder daaraan toe te voegen dat helaas ook het omgekeerde waar is. Kousbroeks ambivalentie, die mijns inziens gedeeld wordt door velen die met hem vergelijkbaar zijn, uit zich ook in zijn oproep de geschiedenis van het kolonialisme scherp en nietsontziend te beschrijven, waartoe echter volgens hem eerst de schuldvraag over de ‘rare mengeling van uitbuiting en idealisme die het kolonialisme is’ verwerkt moet worden.

Ik denk dat hij daarmee een prioriteit stelt (eerst de schuldvraag oplossen, daarna onbevoordeeld analyseren) die tot weinig leidt. Het leidt namelijk tot niets om de schuldvraag los van de analyse te stellen. Erger nog - de schuldvraag als uitgangspunt nemen leidt tot niets anders

[p. 11]

dan méér ambivalentie. Het is alsof we onze knopen tellen: hij houdt van mij, hij houdt niet van mij, het was goed dat we er waren, het was niet goed dat we er waren. Het is een typisch traditioneel-Hollandse vraag die de koloniale literatuur voor een groot deel beheerst heeft. Maar die koloniale literatuur is dan grotendeels, nee, niet pro-koloniaal (lang niet altijd zelfs), maar wel volstrekt Europa-centrisch. En daarin precies ligt nu het onbevredigende en de bron van veel ambivalentie omtrent de schuldvraag - kijkend door de ogen van de Europeaan met zijn ethiek en zijn elitaire positie in de Oost zullen we nooit verder komen dan ronddraaien in zijn cirkel waarin zijn argumenten, feitelijk en ethisch, bekend zijn, en zijn tegenargumenten ook, maar waarin de vraag niet hoe we ons daar gedroegen, maar wat we daar nu precies aanrichtten, onbeantwoordbaar is.

Wat onontbeerlijk is, is niet het laatste woord over de ethiek, maar wetenschap over hoe arme mensen, lokale machthebbers, kleine vorstjes, rijstbouwers, vissers en handelslieden vanuit hun perspectief met ons omgingen, vanuit de underdogpositie, en wat onze aanwezigheid betekende voor wat er tussen hen omging. Want hele werelden daar op dorpsniveau bleven verborgen voor de Europeaan, terwijl je toch niet kunt zeggen dat die werelden door hem niet werden beroerd en verward. Dat is de paradox waar de moderne koloniale geschiedschrijving voor staat.

Codes

De generatie van de kampkinderen heeft weer kinderen voortgebracht en zij hebben, veel sterker dan hun ouders, belangstelling voor het feit dat Indonesië in Azië ligt en niet in ‘tropisch Nederland’, al maakte het daar dan deel van uit. De nieuwe generatie nieuwsgierigen is soms van Indo-Europese komaf en gaat familie in Indonesië opzoeken. De schok is dan groot. Hans Moll schreef bijvoorbeeld over zijn reis (Intermediair, Intermagazine) en voor hem was Indonesië óók vuil, onbegrijpelijk, inhalig en treurig. In de koloniale traditie is dat een onvoorstelbare manier van schrijven - de koloniaal wist hoe men het Oosten en met name Java diende te vinden (mooi) en welk karakter de Javaan had (het zachtmoedigste ter aarde). Dat is de code waaraan ook de verhalenbundel Droomeiland Java - een boek vol clichés - zich houdt. Die clichés vinden we ook terug in wetenschappelijke studies van de oude stempel.

De postkoloniale zienswijze is wezenlijk anders. In Nederland is Wertheim - die in het Jappenkamp zat, maar toen al grotendeels ook politiek gevormd was - de grondlegger van het onderzoek naar de kolonie vanuit Aziatisch perspectief. Het is in Nederland minder de geschiedschrijving pur sang die zich daarmee bezighoudt, alswel de historische sociologie die in een internationale context werkt. Het zijn auteurs als Rush, Geertz, Brian May, Reid, Anderson, Van Niel, White, Ruth MacVey of Ann Laura Stoler die in Australië, De Verenigde Staten en Engeland het soort studie verrichten zoals dat in Nederland gebeurt door Wertheim, Breman, Sutherland. De laatsten - Nederlanders of werkzaam in Nederland - publiceren veelal in het Engels of in Nederlandse vaktijdschriften en stellen vragen naar samenhangen zoals men ze in Nederland in de populaire geschiedschrijving over de kolonie, zoals die bijvoorbeeld door Lou de Jong wordt bedreven, nooit hoort stellen. De vraag naar het verloop van sociale, demografische of economische veranderingsprocessen zoals die zich voordeden aan de ‘inlanders’ komt buiten vakkringen niet aan de orde, maar is wel essentieel. Waarom bijvoorbeeld vond Daendels op Java de bestuursvorm het dorp uit? Waarom is de karakteristiek feodaal in Indonesië zinledig? Wat betekende trekarbeid in de koloniale tijd, en wat (gedwongen) transmigratie van het ene eiland naar het andere. Hoe ontstond de overbevolking van Java (door de komst van de Nederlandse verpleegsters met een medicijntasje, zijn we geneigd te antwoorden, maar zo simpel is het niet), waarom nam de druk van de vorst op Bali in de koloniale periode zo toe, wat was het voordeel voor de bestuurlijke gang van zaken de dessagemeenschap te betitelen als democratisch en wat hadden de ‘inlanders’ aan ons onderwijs?

Er bestaat in Nederland geen behoorlijk publiekstijdschrift over Indië of Indonesië. Er zijn de heimwee-bladen zoals Moesson of Holland-Indonesia-line en er is Orion dat Indonesië verkoopt aan de Nederlandse toerist die ook graag wat wil weten van land- en volkenkunde, maar vanuit de beschikbare kennis gezien is dat toch allemaal nostalgia en amateurs werk.

Is er een voedingsbodem voor verandering? Ik denk het. Een generatie mensen komt op, die naar de kolonie wil kijken vanuit het Indonesisch perspectief. Soms gaat het daarbij om de jonge kinderen en zelfs de kleinkinderen van de Indischgasten, al dan niet van Indo-Europese afkomst, die primair geïnteresseerd zijn in hun eigen afkomst. Voor en over hun verscheen van Ellemers en Vaillant een beknopt en grondig overzicht van literatuur over Indische Nederlanders en Indische immigranten en hun komst naar Nederland. Het is voor een groot deel uit deze generatie dat de jonge mensen komen die nog wel steeds Indië tot hun terrein kiezen, maar dan als een deel van Azië, wat het is. Voor Indië als rest van ‘tropisch Nederland’ zoals Du Perron de kolonie beschreef, is hun belangstelling minder groot. In hun kennis over onze Aziatische kolonie blijft er echter een grote leemte: tot de wetenschappelijke literatuur heeft niet iedereen toegang, en een blad waarin het historisch, sociologisch en antropologisch onderzoek, dat overal ter wereld wordt gedaan, voor hun ‘vertaald’, wordt, is er niet. Als de reflectie op ons verleden ergens door uitsterft, dan is het door dit ontbreken van een schakel tussen de oude koloniale literatuur en datgene wat nu wel geweten, maar niet verspreid wordt.

■

J.J. Nortier, Acties in de archipel. De intelligence-operaties van Nefis III in de Pacific-oorlog. Wever, 334 p., f 49,50. Jhr. H.F.L.K. van Vreedenburgh, Den Haag antwoordt niet. Herinneringen.

Martinus Nijhoff, 616 p., f 59,50.

René Schafer, Terug naar Fukuoka 14. Krijgsgevangene in Nagasaki. Jan Mets, 176 p., f 27,50.

Jacob Zwaan, Nederlands Indië 1940-1946. Geallieerd intermezzo 15 augustus 1945 - 30 november 1946. De Bataafsche Leeuw, 290 p., f 59,50.

Droomeiland Java. Verhalen uit de verte. Samengesteld en ingeleid door Robert-Henk Zuidinga. Sijthoff, 134 p., f 17,50. J.E. Ellemers en R.E.F. Vaillant, Indische Nederlanders en gerepatrieerden. Coutinho, 158 p., f 27,50.