Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 9]

Narcissus in Zwitserland
Adriaan van der Veens angst voor emotionele afhankelijkheid

Adriaan van der Veen

Onvoltooid verleden door Adriaan van der Veen Uitgever: Manteau, 158 p., f 24,50
Eddy Mielen

Je hoeft niet alle romans en verhalen van Adriaan van der Veen te hebben gelezen om te weten dat ‘morele kwesties’ daarin meestal een voorname rol spelen. Of je nu Het wilde feest (1952) neemt, In liefdesnaam (1975) of Niet meer bang zijn (1980), sleutelwoorden zijn steeds weer: je verhouding ten opzichte van anderen, het besef van verantwoordelijkheid en de broosheid van relaties tussen mensen. Voortdurend schiet de mens tekort en zijn de ander en zelfs je eigen ‘ik’ moeilijk te bereiken. (Wat dat betreft past hij nog goed in de traditie van Criterium à la Anna Blaman.) Ook schrijven biedt slechts een povere uitvlucht, want je kunt je niet aan het werkelijke leven onttrekken. Gaf Van der Veen aan die thematiek aanvankelijk nogal fictioneel gestalte, vanaf 1968 zetten hij met Kom mij niet te na een reeks sterk autobiografisch getinte romans in. Ook in Onvoltooid verleden (met opzet geen ondertitel ‘roman’?) zijn er weer talloze verwijzingen naar de échte werkelijkheid en figuren. Hoewel je - zoals Beatrijs Ritsema en Ten Braven hier nog onlangs schreven - terdege moet beseffen dat schrijver en hoofdpersoon elkaar nooit overlappen.

In het boek trekt een al wat oudere schrijver zich voor drie weken terug in een Zwitsers dorpje om daar te pogen wat afstand te nemen van zijn vastgelopen relatie met zijn jongere vriendin Elisabeth, om het liefdesleven van zijn eerste huwelijk te overdenken en lijnen naar zijn jeugd te trekken, kortom, om voor zichzelf uit te maken hoe alles gelopen is zoals het is: ‘(...) mijn leven opnieuw te bezien.’ Hij doet dat (uiteraard) op papier en de aangesprokene is zijn psychiater bij wie hij (op aandringen van die jongere vriendin) in behandeling is: ‘Alles opschrijven wat me invalt over het verleden en heden kan van betekenis zijn, omdat ik volgens u in een soort bewustzijnsvernauwing leef (...).’ Het wordt een uitvoerig relaas van elf hoofdstukken waarin dat heden en verleden de revue passeren. Helaas wordt de lectuur er niet boeiender op naarmate het boek vordert, omdat de biecht van de schrijver (‘liefde eindigt altijd met verdriet en wroeging’) gaandeweg overgaat in zelfbeklag (‘Ik mag Elisabeth niet in de weg staan. Er zit niets anders op dan alleen verder te gaan.’) - al is de schrijver, geheel alleen, te midden van een besneeuwd landschap, zich soms van dat gevaar bewust. Maar daar komt als bezwaar bij dat de verhaalgebeurtenissen op zichzelf niet zo spectaculair zijn en je het netwerk van reflecties en gedachtenspinsels eigenlijk onvoldoende kunt ‘plaatsen’ zonder kennis van recent vorig werk van Van der Veen.

Onmisbaar

Waarover handelen de notities van die schrijver? Allereerst denkt hij na over zijn vriendin Elisabeth, van wie hij nog steeds erg veel houdt, maar die hem verlaten heeft voor een andere (jongere) vriend. Min of meer daartoe gedreven door de ik, die zichzelf een oude, afgeschreven auteur vindt, bijna rijp voor het Rosa Spierhuis, die bij het vrijen nog impotent is ook en daarom heftig probeert Elisabeth met erotische fantasieën te prikkelen. Anderzijds dwalen zijn gedachten af naar zijn eerste vrouw Katherine met wie hij destijds een ideale verhouding had (‘Wij waren onmisbaar voor elkaar’), hoewel hij al spoedig na hun huwelijk een relatie aanknoopte met de veel jongere Froukje, die hij ook thuis bij zijn echtgenote introduceerde, daar deze ook niet ongevoelig was voor vrouwen. Het komt zelfs tot een vrijpartij met z'n drieën: ‘Froukje moest niet door mij verleid zijn, maar door Katherine. Op die manier bedroog ik Katherine minder, hoefde ik me niet schuldig te voelen.’ Maar de gehele affaire mislukt. Na enige jaren komt Katherine met een ernstig kankergezwel in het ziekenhuis terecht waar ze uiteindelijk sterft en waar de schrijver ook Elisabeth ontmoet. Korte tijd later trekt ze bij hem in, maar hun verhouding loopt spaak. Tussen die verhaalde episoden door droomt de schrijver af en toe over het sterfbed van zijn moeder en komen er tijdens nachtmerries allerlei gebeurtenissen uit zijn niet al te gelukkige en arme jeugd naar boven.

Maar hét kernprobleem is wel: ‘Emotionele afhankelijkheid schrikt me af, terwijl ik tegelijk verlang naar een vanzelfsprekende vertrouwdheid met iemand van wie ik houd, vrij van angst. Die angst is nooit verdwenen.’ Daarbij komt nog dat de schrijver zich altijd schuldig heeft gevoeld over zijn gering aandeel in het opvoeden van zijn dochter Petra. Hoe staat hij tegenover haar en zij tegenover hem? Dus: slapeloze nachten, benauwende dromen, veel gepeins over schuldig zijn of niet, gepieker (‘Zal ik Elisabeth bellen?’), en een scala aan dualistische gedachten. Het verleden blijft onvoltooid, daar valt niets meer aan te veranderen. In die nuchtere trant spreekt ook Frau Walter, de pensionhoudster, met wie de schrijver een enkel oppervlakkig praatje voert - jammer overigens dat Van der Veen dat romantechnisch niet wat meer heeft uitgewerkt, want nu blijft de verteller voortdurend solitair vol schuldgevoel, of ronduit sentimenteel voortkrabbelen op zijn notitievellen als een Narcissus in Zwitserland. Een klankbord bij tijd en wijle had wonderen kunnen doen.

Ook de finale van het boek lijkt me te gemakkelijk gekozen. Er arriveert een brief van Elisabeth die het toch weer samen met hem wil gaan proberen (‘Maar wel anders dan vroeger. We moeten weer twee aparte mensen worden, van elkaar houden zonder ons te veel in elkaar te verliezen (...) die totale verzonkenheid in elkaar, had te veel gevaarlijke kanten. Die moeten we leren bezweren’). Bijna aan het slot van het verhaal, vlak voor zijn vertrek uit Zwitserland, leest de schrijver in een krant een regel van Joseph Conrad: ‘Striktgenomen is het niet de vraag hoe te genezen, maar hoe te leven.’ Een fraaie kalenderspreuk, waarna hij de toekomst, hoe dan ook, weer onder ogen durft te zien: ‘(...) ik wil aanvaarden zoals ik ben en ben geworden.’ Van der Veen, het kan hem niet worden ontzegd, heeft een geoefende pen, zijn stijl is zoals altijd verzorgd, maar de lezer na zoveel ‘persoonlijk’ gewroet met een dergelijke dooddoener achterlaten, dat maakt van Onvoltooid verleden inderdaad een Unvollendete symfonie.

■