Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 7]

Helden komen er niet in voor
De teloorgang van John Dos Passos

Dos Passos, a life door Virginia Spencer Carr Uitgever: Doubleday, 624 p. Importeur: Feffer & Simons, f 98,05
Manhattan transfer door John Dos Passos Vertaald door Guido Golüke Uitgever: Arbeiderspers, 429 p., f 49,50
Hans Schoots

In 1925 verscheen van John Dos Passos het boek Manhattan Transfer. Sinclair Lewis, winnaar van de Nobelprijs voor literatuur in 1930 vond het ‘in elk opzicht belangrijker’ dan het werk van Gertrude Stein, Marcel Proust of James Joyce. Jean-Paul Sartre noemde Dos Passos in 1938 ‘de grootste schrijver van onze tijd’. Inmiddels is de tweede biografie van de aldus geprezen auteur verschenen. In 1980 was Townsend Ludington er al met John Dos Passos, a Twentieth Century Odyssey, nu gevolgd door Virginia Spencer Carr met Dos Passos, a Life. Zij schreef eerder een biografie van Carson McCullers.

John Dos Passos kwam in 1896 als buitenechtelijk kind ter wereld in een hotel in Chicago. De eerste tien jaar van zijn leven zwierf zijn moeder met hem langs de hotels van West-Europa. Zijn vader had zo maîtresse en zoon aan de andere kant van de oceaan veilig ondergebracht en bezocht hen tijdens zijn zakenreizen. Reizen werd van jongs af aan een vanzelfsprekendheid en Dos Passos zou die gewoonte pas op late leeftijd opgeven, nadat hij Europa, de Sovjetunie, het Midden-Oosten en Midden- en Zuid-Amerika had doorkruist. In de Eerste Wereldoorlog was hij als ziekendrager aan het front bij Verdun, in de Tweede als oorlogscorrespondent in de Pacific en in Europa. Tot zijn vrienden behoorden schrijvers als Hemingway, Edmund Wilson, Scott Fitzgerald en Cummings. Zij kwamen elkaar in de jaren twintig en dertig tegen bij Hemingway thuis in Key West, op Cuba, te Parijs of elders in Europa. Men moet daarbij bedenken dat er niet per vliegtuig werd gereisd, maar per boot en trein. Dos Passos was twee keer getrouwd. Actief in de politiek, ontwikkelde hij zich van linksradicaal in de jaren twintig en dertig, tot sympathisant van Barry Goldwater in de jaren zestig. Hij stierf in 1970 op zijn ranch in Virginia.

Spencer Carr vertelt de geschiedenis in wat we kunnen typeren als een verhalende biografie. Ze schrijft in een goed leesbare stijl en geeft een veelheid aan feiten en details die nog niet eerder waren bijeengebracht. De biografe maakt echter geen analyse van het werk van de schrijver en van sommige boeken is de inhoud bij haar zelfs niet te achterhalen. Ze beperkt zich ertoe een korte opsomming te geven van kritieken die gepubliceerd werden bij verschijning van Dos Passos' boeken. Er is ook nauwelijks sprake van pogingen om een eigen verklaring te geven voor de opmerkelijke wendingen die hij doormaakte. Diepergravende opvattingen over het leven van Dos Passos komen vrijwel alleen aan de orde in de aangehaalde correspondentie die hij met vrienden en vijanden voerde. Hierdoor blijft de eerdere biografie door Ludington nog steeds van belang. Ludington heeft zich er meer op gericht oorzaken te zoeken voor 's schrijvers politieke volte-face en zijn afnemende creativiteit op latere leeftijd. Hij bespreekt ook het literaire werk zelf, hetgeen toch essentieel is om het leven van een schrijver te doorgronden.

Met de romans Manhattan Transfer en USA droeg Dos Passos belangrijk bij aan de literaire vernieuwing. Manhattan Transfer portretteert New York als een stad waarin het individu ten onder gaat, een vuur dat de insekten onweerstaanbaar aantrekt om ze vervolgens te verbranden: ‘How do I get to Broadway? ... I want to get to the center of things.’ De figuranten in het boek zijn van weinig belang in de heksenketel van de wereldstad, ze komen en gaan, leven langs elkaar heen, en gelukkig worden ze niet. De wederwaardigheden van deze mensen zijn in fragmenten door elkaar gemonteerd. Hun handelingen worden met een zekere afstandelijkheid beschreven. Jimmy Herf, die overeenkomst vertoont met de auteur zelf, lijkt toch nog een toekomst te hebben. Op de laatste bladzijde treffen we hem liftend aan de rand van de stad: ‘ “How far ye goin? “I dunno...pretty far.”’ In USA zal echter blijken dat het elders ook niet beter is. Net onder de oppervlakte voelt de lezer bij Dos Passos dezelfde walging die Sartre in La Nausée formuleert: ‘Alles wat bestaat wordt zonder reden geboren, rekt zijn bestaan uit zwakheid en sterft bij toeval.’ Het is duidelijk dat Sartre deze verwantschap heeft opgemerkt. USA is een trilogie bestaande uit de eerder tussen 1930-1936 afzonderlijk verschenen The 42nd Parallel, Nineteen Nineteen en The Big Money. Via beelden uit het leven van Amerikanen uit alle lagen van de bevolking beschrijft hij de Verenigde Staten gedurende de eerste drie decennnia van deze eeuw, een tijd van hectische verandering zonder vooruitgang. Helden komen in USA niet voor, maar dat zal uit het voorafgaande al wel duidelijk zijn. De kwaliteit van latere romans is aanzienlijk minder en de auteur wijdt zich trouwens meer aan historische non-fictie.

Egards

Ondanks de existentiële grondtoon in zijn boeken uit die tijd, hadden ze ook een antikapitalistische inslag. Hierdoor, en wegens zijn politieke activiteiten, werd Dos Passos in de jaren twintig en dertig een gevierde held van radicaal links in de Verenigde Staten. Na de Eerste Wereldoorlog waren reeds twee boeken van zijn hand verschenen met antimilitaristische strekking, gebaseerd op zijn ervaringen aan het front. Met Dorothy Parker en anderen speelde hij een vooraanstaande rol in het Sacco-Vanzetti Defense Committee. Hij nam deel aan diverse comités die ageerden tegen gerechtelijke willekeur, of het nu was tegenover stakende mijnwerkers in Harlan County of tegenover zwarten in het zuiden. De communistische partij hoopte de schrijver aan zich te kunnen binden. In 1924 had deze de Sovjetunie al eens bezocht als onopgemerkt particulier. In 1928 werd hij met veel egards ontvangen. Toen hij op het punt stond de terugreis te aanvaarden en hem gevraagd werd: ‘Sta je aan onze kant?’ kwam het echter goed van pas dat de trein al begon te rijden, zodat hij geen antwoord hoefde te geven. Zijn enthousiasme over de revolutionaire kunstvormen die in de Sovjetstaat ontwikkeld werden en over zijn gesprekken met Eisenstein, werd getemperd door de Moskouse student Semyonovitsch die hem vertelde dat hij geen toekomst voor zichzelf zag omdat hij een ‘foute’ klasse-achtergrond bezat. Drie weken later pleegde de student zelfmoord.

Later zouden nog vaker schokkende gebeurtenissen in Dos Passos' directe omgeving plaatsvinden die zijn politieke stellingname beïnvloedden. In 1932 kwam de auteur bij een enquête onder Sovjetschrijvers, gehouden door de Literaturnaya Gazeta, uit de bus als de veruit meest gewaardeerde buitenlandse romancier. In hetzelfde jaar tekende hij een oproep om bij de Amerikaanse verkiezingen op de communisten te stemmen, maar eigenlijk hadden de ideeën van de ‘Wobblies’, de Industrial Workers of the World, een syndicalistische en antimilitaristische organisatie hem al steeds meer aangesproken. Hun probleem: ‘Het enige praktische resultaat was dat ze in de gevangenis verdwenen.’ In 1937 werkte hij met Ivens en Hemingway in Spanje aan een film over de burgeroorlog: Spaanse Aarde. Zijn verblijf in Spanje zou niet alleen leiden tot zijn definitieve breuk met radicaal links, maar ook een einde maken aan zijn langdurige vriendschap met Hemingway. José Robles, een Spanjaard waarmee Dos Passos twintig jaar bevriend was, bleek spoorloos verdwenen. Hij was tolk geweest voor Gorjev, een van de in Spanje opererende Russische generaals. Robles bleek om onduidelijke redenen te zijn terechtgesteld, een lot dat Gorjev later zelf ook trof in de Sovjetunie. Hemingway ergerde zich aan het gezeur van Dos Passos over de kwestie. Ivens hoopte dat hij zou gaan inzien ‘wat een man en kameraad te doen heeft in deze moeilijke en ernstige oorlogssituatie’. Dos Passos keerde naar huis terug, waar hij overigens de Republiek bleef steunen. Met het boek The ground we stand on oriënteert hij zich in 1941 op de Amerikaanse revolutie van de achttiende eeuw. Hij neemt het idee van democratisch zelfbestuur van Thomas Jefferson over. Zijn afkeer van het communisme wordt gevoed als in 1943 zijn trotskistische vriend Tresca in New York op straat wordt doodgeschoten. Na de oorlog staat hij aanvankelijk niet onsympathiek tegenover McCarthy's jacht op ‘de roden’, maar later noemt hij hem toch ‘de afschuwelijke senator uit Wisconsin’. In 1964 steunt hij opnieuw een afschuwelijke senator: Barry Goldwater.

Liefdeloosheid

Ludington wijst er terecht op dat Dos Passos geen eenling was in zijn politieke ontwikkeling. Na de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog, de crisis, de vergane hoop op een humaan alternatief in de Sovjetunie, de nederlaag in Spanje en tenslotte de nieuwe wereldoorlog, waren veel van zijn generatiegenoten gedesillusioneerd. Zijn aversie tegen het communisme, ongetwijfeld versterkt door ingrijpende persoonlijke ervaringen, lijkt hem ertoe te hebben gebracht zich in het uiterste tegendeel vast te bijten: de Amerikaanse traditie op de meest conservatieve wijze uitgelegd. Er is echter ook continuïteit te vinden in zijn politieke visie. Time Magazine noemde hem de ‘Champion of the individual, implacable foe of organized Bigness’, en hierin ligt de overeenkomst tussen USA, de ‘Wobblies’ en zijn steun voor Goldwater, die ageerde tegen bureaucratie en staatsinmenging. Maar probeerde hij in zijn eerdere boeken de liefdeloosheid van de grote wereld tegenover haar slachtoffers onder woorden te brengen, in de acht romans die nog na USA volgen, lijkt de liefdeloosheid van de auteur zelf steeds meer zichtbaar te worden. Van zijn sociale bewogenheid resteert slechts abstract gepreek over de centrale democratie. Hoewel hij zelf niet als racist bekendstaat, had hij blijkbaar geen moeite met Goldwaters pogingen om de rassensegregatie in stand te houden met een beroep op de autonomie van de afzonderlijke staten. Om nog maar te zwijgen van Goldwaters advies Vietnam ‘terug te bombarderen naar het stenen tijdperk’ waarvoor ‘organized bigness’ weer wel goed was. De personages in Dos Passos' boeken worden wezens zonder ziel, die moeten dienen om een theorie te illustreren. We horen er dezelfde belerende toon in waaraan de meeste socialistisch-realistisch produkten lijden, maar dan om een rechtse visie te verkondigen.

Toen in 1965 een student van Yale hem vragen wilde stellen over USA werd Dos Passos nijdig en antwoordde: ‘Ik heb daarna nog vele boeken geschreven. Waarom lees je die niet? Ik ben geen schrijver uit het verleden.’ Hij werd oud.

■