Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 3]

Laatste hulp bij het ene grote ongeluk
G. Cabrera Infantes grote essay over de sigaar

Holy Smoke door G. Cabrera Infante Uitgever: Faber and Faber, 329 p., f 53,85 Importeur: Nilsson & Lamm
Gijs van Kralingen

De foto vertoont Churchill op zijn vervaarlijkst, het is middenin de oorlog en je kunt wel zien dat hij aan Hitler denkt, het laatste restje mededogen is verdwenen. Dat portret is dan ook klassiek geworden; het heeft de Britten nog vastberadener gemaakt dan ze al waren. Pas later is bekend geworden hoe de fotograaf, Yoessoef Karsh tewerk is gegaan. De staatsman had een sigarenpeuk in zijn mond en wilde daarvan geen seconde afstand doen. Toen griste de geniale portrettist plotseling dat stinkend stukje tabak tussen Winstons lippen vandaan en drukte af. Nooit daarna heeft de Britse buldog nog zo kwaad gekeken. Ik heb me weleens afgevraagd of Karsh hetzelfde resultaat zou hebben bereikt als hij bijvoorbeeld bliksemsnel Churchills das had afgeknipt of hem aan een oor getrokken. Nee: die blik heeft hij alleen kunnen bereiken door hem zijn peuk af te nemen. Zo belangrijk is een sigaar.

Thomas Mann

Reagan, Mitterrand, Gorbatsjov, Kohl en ook al diegenen die hun onmiddellijke voorgangers zijn, horen al tot de sigaarloze bestuurders, en misschien is dat er wel de oorzaak van dat, althans voor mijn gevoel, er iets aan die mensen ontbreekt. Ik loop nu tegen de vijfenzestig, mijn vader was al voornamelijk een sigarettenroker, hoewel er nog weleens een sigaartje tussen doorging. Maar mijn grootvader en mijn opa heb ik nooit zonder sigaar gezien. Die van mijn vaders kant was een grote kale kerel wiens werkkamer van een dikvettige walm doordrenkt was; het leek me als kind iets tastbaars hoewel het onzichtbaar was. De vader van mijn moeder kreeg toen hij tachtig was een beroerte waardoor zijn onderlip ging hangen, maar na verloop van een paar maanden had hij dit lichaamsdeel weer gerevalideerd door er dagelijks en onafgebroken een sigaar mee te ondersteunen. Hij heeft nog een jaar of zes met succes zitten dampen.

Winston Churchill (Foto: Karsh)

Waarom heb ik al deze wetenswaardigheden opgeschreven? Omdat ik juist in een boek heb zitten lezen dat 329 pagina's lang alleen maar gaat over sigaren en de mensen die ze roken. Het is geschreven door G. Cabrera Infante en het heet Holy Smoke, een titel die door zijn dubbelzinnigheid iets grappigs doet vermoeden, en helaas blijkt dit vaak maar al te waar te zijn. Wie tegen zijn humor is opgewassen, zelf een sigarenroker is en op het gebied van zijn rookgerei een erudiet wil worden, moet het boek lezen. Daarna weet hij alles.

De schrijver is een geboren Cubaan, die, toen hij veertien was, in Havana zijn eerste sigaar rookte. Waarom besloot hij tot die daad? Waarom begint het kind eraan? Achteraf bezien blijkt die vraag voor miljoenen mannen een van de grootste vragen van hun leven te zijn. Wat Cabrera Infante betreft: hij deed het om zich te onderscheiden van de kleine jongens. Door zijn eerste sigaar te roken, wérd hij iemand; het was een daad van voltooiing. ‘Voorzover ik me het nu nog herinner, was het alsof ik gegrepen werd door een enorme, onzichtbare hand die me in de nek greep en me dwong, de sigaar weg te spugen alsof het een rokende slang was die ik in een plotseling opgekomen nachtmerrie rauw had opgegeten. Ik braakte. Geloof me, er is geen verschrikkelijker kater dan die veroorzaakt wordt door een sigaar; het is de meest geconcentreerde kater die er bestaat. Het kwam natuurlijk omdat ik nog niet bekend was met de grondregel van het sigarenroken. Inhaleer nooit, onder geen voorwaarde, maar dan ook nooit! De gevolgen zijn ontzettend. Mij heeft het wel een jaar of tien gekost om van de gevolgen van die kater te herstellen. Een onvergetelijk lesje’.

Bertolt Brecht

De schrijver heeft gelijk: sigaren zijn er niet om te inhaleren; ze zijn er om te worden gerookt. Maar ik wil er meteen aan toevoegen dat er sigarenrokers zijn, doorgewinterde liefhebbers die kunnen roken en inhaleren tegelijk en die dat ook altijd hebben gedaan. Mr. Harm van Riel bijvoorbeeld, wiens lippen in de loop der jaren steeds meer naar zijn rookgenot gingen staan, tot zijn mond ten slotte tot rookorgaan was vergroeid, heeft altijd geïnhaleerd. Geen sliertje verliet hem zonder dat het eerst in zijn borstkas was geweest.

Roland Barthes

Een vrouw

Jongetjes beginnen natuurlijk niet te roken omdat ze verwachten dat het lekker is, maar omdat ze geloven dat het zo hoort. Pas veel later, in de loop der jaren komen ze erachter dat ze iets van wezenlijk belang hebben ontdekt. De wegen van de sigarenrokers en de sigarettenrokers hebben zich dan allang gescheiden. Wie sigaretten rookt, kan de hindernissen in zijn leven niet aan, en iedere onverwachte gebeurtenis, het geringste probleempje doet hem al in stilte om hulp roepen. Hij frommelt in zijn pakje en steekt er een op. De sigaret is de eerste hulp bij ongelukken.

Sigmund Freud

Evelyn Waugh

De sigaar is de laatste hulp bij het ene grote ongeluk dat je is overkomen door geboren te worden. De miraculeuze eigenschap van sigarenrook is, dat die je met het bestaan verzoent. Het ongeluk is overkomelijk en geluk wordt intenser zolang de sigaar brandt. Het vergt wel enige oefening om dat te kunnen ontdekken.

Cabrera gaat ook nog wat nader in op het verschil tussen sigaren en sigaretten. Hij signaleert een ‘perverse tegenstelling’ die hij dan als volgt omschrijft: ‘Sigaren zijn lang, sigaretten kort, sigaren zijn donker, sigaretten wit, sigaren zijn dik, sigaretten slank, sigaren hebben een sterke geur, sigaretten zijn geparfumeerd, sigaren zijn voor de mond en de tanden, sigaretten voor de lippen, sigaretten gaan niet uit en branden snel op, sigaren schijnen eeuwig te duren, sigaren zijn bruut, sigaretten vrouwelijk als juwelen. Sigaretten zijn voor kettingrokers, terwijl sigaren niet anders dan met één tegelijk kunnen worden gerookt, vredig, alsof je alle tijd ter wereld hebt. Sigaretten zijn voor het ogenblik, sigaren voor de eeuwigheid.’ Weliswaar wordt in deze passage hier en daar een open deurtje ingetrapt, maar over het algemeen kan ik er wel voor voelen.

Woody Allen/Groucho Marx

Hoewel: wie probeert op zo'n manier het wezen van de sigaar te omschrijven, stuit op problemen, zoals in Holy Smoke

[p. 4]

duidelijk te merken is. Op pagina 30 en 31 stelt Carbrera bijvoorbeeld vast dat de sigaar een vrouw is. ‘Een goede sigaar is als een hartstocht: eerst wordt het vuur aangestoken, het wordt rood, dan scharlaken, dan aarzelt het, wordt amber, as: de hartstocht is verbruikt. Kipling had het bij het verkeerde eind. Een sigaar is een vrouw en een vrouw is rook... Een sigaar is een vrouw, om goddelijk te roken.’ Maar wat lezen we dan weer op pagina 318. ‘Na Freud moet het iedereen bekend zijn dat de sigaar een fallisch object is - of misschien een fallisch subject?’ Een nog niet aangestoken sigaar, vastgehouden door een mannenhand, doet hem denken aan een voltooide masturbatie; een brandende Havana tussen gretige lippen wordt als een soort zelf-fellatio bekeken. Het wordt me te ingewikkeld.

Koos van Zomeren

Voor het wezen van de sigaar is het van belang, te weten dat Hitler van dit rookgerei een fervente tegenstander was. Geen wonder: roken is iets zeer persoonlijks en het kan, zoals Cabrera schrijft, alleen in een totalitaire geest opkomen het roken met geweld te verbieden. Mij verbaast het trouwens, dat in Orwells 1984 nog sigaretten worden opgestoken (al komt in het hele boek geen sigaar voor). Anti-rokers in het algemeen zijn niet zomaar tegen iets op een toevallige, terloopse manier. Een anti-roker met wie je in een publieke gelegenheid - roken niet verboden - aan één tafeltje zit, waar je dan bij de koffie een sigaartje opsteekt, zal je onverbiddelijk attaqueren, en dat met een fanatisme waardoor je gaat denken dat er heel wat meer achter steekt. Het gezicht van de militante anti-roker wordt gekenmerkt door een gevaarlijke verbittering. Het doet Cabrera denken aan de oorlog. ‘Er is één opschrift waardoor Oost- en West-Duitsland weer herenigd zijn. RAUCHEN VERBOTEN! Op een of andere manier klinkt daarin de echo van de laarzen op het plaveisel van Unter den Linden, van de bruinhemden met rode armbanden en zwarte swastika's. En toch is het alleen maar “Niet Roken” in het Duits.’

Holy Smoke bestaat ruwweg uit twee delen. Het eerste is historisch, theoretisch en filosofisch; het is een lang essay waarin alles overhoop wordt gehaald wat met sigaren roken te maken heeft en dat blijkt op z'n minst de halve wereld te zijn. Het tweede deel is literair, en hierin vinden we citaten en anekdotes van vrijwel ieder beroemd persoon die over de sigaar zijn zegje heeft gedaan. Er staat veel wetenswaardigs in. Om maar eens een paar klassieken te noemen: Joseph Addison, Bertolt Brecht, Thomas Carlyle, Orson Welles, Robert Louis Stevenson, Alphonse Allais, Conan Doyle, Joseph Conrad en vele anderen, allemaal zijn ze in dit boek verenigd via de sigaar. Wat dat betreft bevat het dus geen verrassingen. Overigens keek ik er toch van op dat niet alleen Groucho Marx, maar ook Karl eraan verknocht was, zij het dan dat Groucho het met Havana's deed, terwijl die van Karl gevreesd waren om hun stank.

H.J.A. Hofland

Het moet een enorm werk zijn geweest, dit boek te bedenken en bij elkaar te lezen. Soms is het leuk, soms voelde ik bij de humor datgene wat de schrijver na zijn eerste sigaar ervoer, en soms is het om nog eens over na te denken, zoals bijvoorbeeld de passage over Hitler. Het voordeel van het boek boven de sigaar is ten slotte dat je aan het boek zonder bezwaar ook middenin kunt beginnen.

■