Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 21]

Een imaginaire stad als hoofdpersoon
Brieven van Jan Morris uit Hav

Last letters from hav door Jan Morris Uitgever: Random House, 203 p., Importeur: Van Ditmar, f 60,55
Hans Keller

In het voorwoord tot haar meest recente boek schrijft Jan Morris dat de brieven waaruit het is samengesteld oorspronkelijk werden gepubliceerd in het tijdschrift New Gotham. Ze werden verzonden gedurende de maanden - vanaf maart - die voorafgingen aan de gebeurtenissen van eind zomer 1984, die het karakter van de stad waarover zij handelen voor altijd zouden veranderen.

Welke gebeurtenissen? De laatste brief, die van augustus 1984, eindigt met Morris' haastige vertrek uit Hav. In de heuvels buiten de stad draait ze zich nog eenmaal om en ziet voor het laatst beneden zich het schiereiland liggen terwijl aan de zuidelijke horizon de oorlogsschepen naderen. Met het slot van Last letters from Hav is ook het einde voor haar kortstondige en dierbaar geworden verblijfplaats gekomen.

De ondergang van de stad heeft alleen de voorpagina's van de verbeelding gehaald want Hav en haar geschiedenis bestaan uitsluitend bij de gratie van deze brievenbundel. Zo goed als het onmogelijk is zich te abonneren op het tijdschrift New Gotham - vermoedelijk gespecialiseerd in gothic contributions - zal men in de atlassen van vóór 1984 vergeefs zoeken naar geografische bijzonderheden aangaande Hav. Evenmin hoort de stad thuis in ‘The Dictionary of Imaginary Places’, het naslagwerk dat inlichtingen verschaft omtrent ligging en karakter van Oz, Zenda, Shangri-La, Xanadu, de mijnen van koning Salomon of het grondgebied van Dracula. Hav ligt om zo te zeggen tussen het gebied van facts en fiction in. Morris trok de stad op uit onderdelen van echte plekken uit de echte historie, bevolkte haar geschiedenis met echte personages en haar straten en pleinen met voorbijgangers die over dat alles vertellen, maar ze rangschikte dat panorama in een fictieve mise-en-scène.

Voorin de brievenbundel zijn een landkaart van het gebied en een plattegrond van de daarin gelegen stadstaat afgedrukt. De kaart laat zien waar Morris Hav liet ontstaan: in het geografische doolhof van de oostelijke Levant, aan de zuidkust van Turkije waar het ook in werkelijkheid wemelt van de eilandjes, schiereilandjes en landtongen. Op de rand van wat vroeger Klein-Azië heette, wordt Europa daar beschenen door het wijkende mediterrane licht en langzaam maar zeker uit gewist. Het is het ideale oord voor outcasts en excentriekelingen uit het Westen die hun laatste dagen slijten in de koestering van het naderende Oosten.

Morris beschrijft Hav zoals dat in een gedegen reisverhaal hoort. Haar geschiedenis krijgt contour dankzij kleine, schijnbaar willekeurige anekdotes waardoor zij wordt getroffen en die langzaam een samenhang beginnen te vertonen. De trompetklanken die elke morgen bij zonsopgang vanaf de oude stadsmuur de dag laten beginnen, dateren van een afgeslagen belegering uit de vroegste eeuw van de stad en later blijkt dat Rimsky-Korsakov tijdens zijn verblijf in Hav zo door de dagelijkse riedel werd getroffen dat hij hem voortdurend liet herhalen in zijn compositie ‘Sheherazade’ - niet door een trompet maar op een viool. Hav werd in de dertiende eeuw al door Marco Polo opgemerkt en vóór hem had Achilles er al een nacht doorgebracht. Het kanaal dat de Spartanen er groeven, is nog terug te vinden en de Kruisvaarders die Hav op de Turken veroverden, lieten er diepe sporen na. Naderhand keerden de Turken weer terug maar lieten Hav in de negentiende eeuw aan de Britten die zich na een jarenlang verblijf verwonderd afvroegen wat ze er eigenlijk deden om Hav vervolgens aan de Russen te laten.

Palingen

Hav heette toen enige tijd Malaya Yalta - Klein Yalta - en Tolstoj liet zich een verblijf daar niet ontgaan. Steeds geweldloos ging Hav van hand tot hand, de Fransen, de Italianen, de Duitsers en net als vroeger, toen Venetië het in de haven van Hav voor het zeggen had en de Chinezen het geldverkeer van de stad regelden, gingen al die nationaliteiten in vanzelfsprekend geëerbiedigde vreedzaamheid met elkaar om. Diaghilev verbleef in Hav, Nijinsky danste op zijn eentje in het avondlicht aan de haven, Hemingway leek er toen hij eens langskwam niet weg te slaan. Freud zette in Hav het onderzoek voort dat hij in Triëst met achterlating van vierhonderd kapot gesneden palingen had laten liggen. Probeer het eens met de aal van Hav, had iemand hem geadviseerd, het water is daar zouter. Maar ook de gedurende een verblijf van zes weken in Hav gedetermineerde palingen - het waren er deze keer tweehonderd - leverden Freud niet het gezochte resultaat. Hij kon tot geen andere conclusie komen: een aal had geen testikels. Morris laat niet na Ernest Jones, de biograaf van Freud, te citeren waar deze wijst op het curieuze karakter van deze ‘failure’, zeker nu het hier de uitvinder van het castratie-complex betreft.

Hardnekkige geruchten beweren dat Hitler ooit incognito in Hav was, maar zelfs de oud-SS'er die Morris op zekere dag tegen het lijf loopt twijfelt aan dat verhaal. De ooit uit Vietnam gedeserteerde Amerikaan die de godganse dag aan de haven Dylan-deuntjes tokkelt op zijn gitaar is vermoedelijk de enige die zich er nog nooit het hoofd over heeft gebroken. Met de twee Russische jongens die uit Afganistan wisten te ontkomen kan hij het trouwens uitstekend vinden.

De plattegrond van Hav, voorin het boek, laat stilzwijgend het vindingrijk georganiseerde cosmopolitische karakter van de stad zien. Er blijkt een Hav te zijn en een New Hav. Het oude Hav vertoont sterke Arabische invloeden, bijvoorbeeld dankzij de Straat van de Vier Nomaden die dwars door de Medina loopt maar ook ligt daar, aan de andere kant van de Boulevard Cetinje - ooit zo genoemd door de Russen van witte zijde - het Huis van de Chinese Meester, het schitterendste staaltje van Chinese architectuur ten westen van de Gobi-woestijn. Italiaanse invloeden zijn vooral aan de havenkant waarneembaar: Fondaco di Cina, Lazaretto, San Pietro. Het nieuwe Hav dateert uit de dagen dat de stad onder internationaal protectoraat stond. In het midden ligt het Place des Nations en daar omheen - denk even aan Place l'Etoile en de omliggende straten en buurten - zijn het voormalige Italiaanse, Franse en Duitse kwartier gelegen: Casa Friuli, Residenz Strasse, Avenue de France, Unter den Südlinden, Café München, Hotel Bristol, Maison de Culture, de Schiller Fontein, allemaal op geringe loopafstand van elkaar.

Herhaaldelijk schrijft Morris in haar brieven dat Hav haar, wanneer ze door haar straten dwaalt, voortdurend doet denken aan andere plaatsen waar ze wel eens is geweest en die dierbaar worden herinnerd. Het is een sensatie die elke reiziger kent en elke schrijver van reisverhalen wel eens heeft vastgelegd. Hier is de constatering een onderstreping van de elegante dans die Jan Morris met het genre uitvoert. Dat gebeurt in de zeer zorgvuldige stijl die daarbij hoort en nergens ontspoort in die van een gemakkelijke pastiche. Niet degene die Hav heeft bedacht is de hoofdpersoon van deze correspondentie, het is de bedachte stad, tot in de kleinste bedachte details - van de alleen daar groeiende sneeuwaardbei tot de jaarlijkse dakenwedloop - serieus genomen.

‘Last Letters from Hav’ is een compendium van het reisgevoel, een allegorie van ervaringen die niet alleen naar vreemde streken voeren maar ook trekken door de tijd die de geschiedenis voor zich opeist. In strikte zin is de beschrijving van Hav fictie en toch vertelt het boek - ook in strikte zin - geen verhaal. Het gaat evenmin om ideeën in ‘Last Letters from Hav’ - er is in het boek geen moraal of boodschap verstopt. Morris heeft met Hav laten zien wat een ongelooflijke energiecentrale de geschiedenis is. Daarvan is de stad het model.

Als ze al iets in haar boek verstopte dan zijn het de ervaringen die ze opdeed bij het ontstaan van haar vorige werk. Jan Morris - voor haar transseksuele zielsverhuizing in het begin van de jaren zeventig nog James Morris geheten - schreef eerder boeken over Spanje, Venetië en Oxford, naast de indrukwekkende historische trilogie ‘Pax Brittannica’, die de opkomst en neergang van het Britse imperium beschrijft. Wie haar werk kent, komt voortdurend verholen reflecties tegen uit de boeken die ik net noemde. In ‘Conundrum’ beschreef Morris wat haar deed besluiten een transseksuele ingreep te ondergaan en ook dat niet onbelangrijke autobiografische detail kreeg in Freuds excentrieke paling-avontuur, hoe grof het wellicht samengevat lijkt, te Hav zijn spiegeling.

Het lichte gekir, waartoe de auteur zich sindsdien af en toe laat verleiden - de reisstukken in haar bundel ‘Destinations’ uit 1980 hadden daaronder ernstig te lijden - is daarmee al even openbaar en geestig tot bedaren gebracht.

Nu eens opletten of ‘Last Letters from Hav’ een kans maakt op de Booker Prize.

■