Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 7]

Poseren als aankleedpop
Anja Meulenbelt over haar moeder in Een kleine moeite

Een kleine moeite door Anja Meulenbelt Uitgever: Van Gennep, 128 p., f 19,50
Elsbeth Etty

Sommige mensen vinden niets verrukkelijkers dan zichzelf te bekijken. Dat kan via de spiegel, maar nog meer de ijdelheid strelend is jezelf te zien afgebeeld op een goedgelukte foto. Een foto van jezelf maken gaat een stap verder dan eenvoudigweg in de spiegel kijken, maar het kan wel. Er is een statief voor nodig om het toestel op te zetten en een zogenaamde zelfontspanner. Die laatste druk je in, vervolgens ren je naar de plek van waaraf je wilt poseren, uitgeput zegje ‘cheese’ tegen de camera en klaar is Kees.

Dit beeld van een haastig uitgevoerde pose met zelfontspanner dringt zich iedere keer weer aan me op als ik een roman van Anja Meulenbelt lees. Bij De schaamte voorbij, haar eerste roman die tegelijkertijd ook een feministisch pamflet was, had dit voortdurend poseren en het bewonderend kijken naar het eigen portret nog een zekere functie: het ging er haar tenslotte om dat vrouwen een eind maakten aan hun zelfbedrog en zichzelf eerlijk in de ogen konden kijken.

Met Alba, de liefdesroman waarmee Meulenbelt vorig jaar haar terugkeer tot de monogame heteroseksuele liefde vierde, beoogde ze een verderliggend doel: literatuur over een universeel thema. Toch was ook in dat boek de camera met zelfontspanner duidelijk aanwezig. Zo werd de ik-figuur van Alba aan de lezer voorgesteld met de volgende monoloog: ‘Ik wil ook wel eens vakantie van de druk om gezien te worden als symbool van de beweging. (...) Natuurlijk is het een kick, als je duizend verwachtingsvolle gezichten ziet en weet dat er nog een paar honderd buiten staan te dringen die je ook willen horen en zien. (...) Het moment dat ik de microfoon bereikte, mijn hand ernaar uitstrekte en de zaal inkeek, begrepen ze dat ik het was waar ze op wachtten. Het moment dat het applaus losbrak schoof er iets tussen mij en de mensen die klapten. Hun fantasieën, projecties, verwachtingen. Keek ik niet zelf zo ademloos in een boekwinkel in Parijs, toen ik iemand naast me zag staan die op Simone de Beauvoir leek? (...) Verdomd, het wás Simone de Beauvoir, en vol ontzag keek ik toe hoe ze een boek liet inpakken. (...) Het is strelend voor het ego, om gezien te worden als een kopstuk. Maar het is ook lastig. Soms nemen vrouwen me het voetstuk kwalijk waar ze me eerst zelf op hebben gezet.’

Het scheelde weinig of ik had Alba indertijd na lezing van deze passage definitief dichtgeslagen. Omdat voorin het boek echter uitdrukkelijk vermeld stond dat het hier geen autobiografie betrof, bracht ik het op om door te lezen. De aan zelfoverschatting lijdende Nederlandse feministe en publiciste die zichzelf bijna op één lijn stelde met De Beauvoir, hoefde immers helemaal niet Anja Meulenbelt te zijn, maar kon ook een fictief iemand zijn die het, als gevolg van te veel publiciteit, in de bol geslagen was. Op zich een aardig thema voor een verhaal...

Simone de Beauvoir

De nieuwe roman van Meulenbelt, Een kleine moeite, kan absoluut niet als fictie begrepen worden. Alhoewel het niet met zoveel woorden gezegd wordt en het boek op de titelpagina als ‘roman’ aangemerkt wordt, is het heel nadrukkelijk een autobiografisch werkje. De ik-figuur, die sterk lijkt op die uit Alba, heet onverbloemd Anja Meulenbelt, noemt zichzelf een bekend feministe, is schrijfster van een reeks boeken die vrijwel allemaal met hun bestaande titel genoemd worden en vergelijkt zichzelf graag met ‘de grootmoeder van het Franse feminisme’, Simone de Beauvoir. Weliswaar wordt De Beauvoir in Een kleine moeite niet genoemd, maar de identificatie is er nog steeds en wel via de thematiek van het boek. Die is namelijk exact dezelfde als die van De Beauvoirs Une mort très douce uit 1964 over de dood van haar moeder. Dit prachtige boekje (in het Nederlands uitgekomen bij Agathon onder de titel Een zachte dood) verscheen als onderdeel van De Beauvoirs memoires.

Hoewel de verleiding om beide boeken te vergelijken uiteraard groot is, zou een beperking daartoe Meulenbelt te kort doen. We moeten er immers vanuit gaan dat ze met dit boek wel degelijk geprobeerd heeft een eigen vorm te vinden om de dood van haar moeder te verwerken. Anders dan De Beauvoir, die haar stervende bourgeois-moeder met wie ze nauwelijks affiniteit had, aan het eind van haar leven probeert recht te doen en en passant nog een indringend pleidooi houdt voor euthanasie, gebruikt Meulenbelt háár moeder voor een speurtocht naar zichzelf. De moederfiguur, net als die van De Beauvoir bourgeois maar van een afgrijselijk parvenu-achtige ordinairheid, komt als karakter nauwelijks uit de verf en dient vooral om de ik-figuur te profileren.

Het sterkst is het boek in de meer beschouwende gedeelten die - zoals vanouds bij Meulenbelt - het feminisme tot onderwerp hebben. Zo begrijpt ze nu, bijna tien jaar na De schaamte voorbij dat het niet de mannenhaat was die haar tot het feminisme dreef, ‘maar de haat tegen het soort mens dat mijn moeder was geworden en het vaste voornemen dat ik deelde met zoveel vroege feministen: niet te worden zoals zij. Die opkomende golf in het begin van de jaren zeventig, dat was een beweging van dochters.’ Tot dergelijke overpeinzingen dwingt de (naderende) dood van de gehate, maar nauwelijks gekende en gaandeweg steeds beter begrepen en gewaardeerde moeder, de schrijfster van Een kleine moeite. Evenmin als in De schaamte voorbij en Alba slaagt Meulenbelt er echter in om dergelijke gedachten in een literaire vorm te gieten. Wáár ze dat probeert, vervalt ze in krom Nederlands en in de ietwat gênante clichés die ook haar vorige boeken kenmerkten. Dat gebeurt bijvoorbeeld in de passage waarin ze vertelt wat er gebeurde toen ze eens een verhaal over haar moeder voorlas in een vrouwengroep: ‘Toen ik mijn verhaal voorlas, in een kring met de andere vrouwen die hun verhalen mee hadden genomen op blocnotevellen, kon ik halverwege niet meer verder. Tot mijn eigen verbazing, trok ik me het bestaan van mijn moeder zo aan? trilden mijn handen en verstikten onderdrukte tranen mijn stem.’ Ditzelfde cliché gebruikt ze als ze telefonisch op de hoogte is gesteld van het overlijden van haar moeder: ‘Als ik de hoorn heb neergelegd merk ik dat mijn handen beven en mijn knieën trillen.’

Anja Meulenbelt

Irritant

Meulenbelts verhaal begint bij haar eigen jeugd in de buurt van het Amsterdamse Weteringplantsoen. Als haar moeder in het Prinsengrachtziekenhuis wordt opgenomen begint ze via foto's en brieven een speurtocht die via de moeder naar haarzelf voert. Haar vroege, gedwongen huwelijk waar haar moeder de hand in had en dat in De schaamte voorbij al uitvoerig aan de orde was, passeert de revue, evenals de opvoeding van haar zoon Armin, haar ontwikkeling tot feministe, haar lesbische verhouding en tenslotte de lat-relatie met een vriendelijke man met twee kinderen. Irritant zijn de voortdurende verwijzingen naar al haar publikaties in boekvorm en naar interviews (met foto's!) in allerhande tijdschriften. Paradoxaal genoeg was Meulenbelts voornaamste verwijt aan haar moeder dat deze haar zag als een ‘aankleedpop’ die ‘een rol moest spelen in haar pogingen om er uit te zien als een echt gezin’, terwijl zijzélf in dit boek geheel vrijwillig poseert als aankleedpop in haar pogingen om er uit te zien als een echte schrijfster. Als de moeder voor de laatste maal naar het ziekenhuis gaat wil ze het nieuwste boek van haar dochter mee hebben. Niet om het te lezen, zoals Anja Meulenbelt enigszins bitter vaststelt, maar ‘om het te laten zien’. De manier waarop zij in Een kleine moeite met haar titels te koop loopt, doet vermoeden dat ze dit snobistische trekje geërfd heeft.

Ontroeren doet Een kleine moeite vrijwel nergens, zelfs niet in de passages waarin het lijden van de moederfiguur tot in details beschreven wordt of waarin Meulenbelt probeert haar verwarring en verdriet om haar dood tot uitdrukking te brengen. Misschien heeft dat iets te maken met het feit dat ik - aanvankelijk niet eens zo bewust - juist deze stukken ben gaan vergelijken met overeenkomstige passages in Une mort très douce, die me indertijd wél aangrepen. Uiteindelijk heb ik, ter controle van mezelf, de twee boeken naast elkaar gelegd en zulke vergaande overeenkomsten in beschrijvingen en situaties gevonden dat het bijna geen toeval kan zijn. Ter adstructie een paar ci-

Vervolg op pagina 23