Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 3]

Vrouwenboeken als apart genre? Daar ben ik tegen
Annie Schmidt en de vrouwelijke psyche

Beatrijs Ritsema

Annie Schmidt werkte na haar middelbare schooltijd vijftien jaar als bibliothecaresse. Haar schrijfcarrière begon na de oorlog bij Het Parool, waar ze meewerkte aan de vrouwenpagina. In de stukjes die ze hiervoor schreef (gebundeld onder de titel Impressies van een simpele ziel, en later Nieuwe impressies) waren de man-vrouwverhoudingen een regelmatig terugkerend onderwerp. Ze heeft tientallen kinderboeken geschreven, kinderversjes, liedjes en een aantal radio- en tv-series. In de loop van de tijd verlegde ze haar belangstelling naar het theater en de musical. In 1981 bij de opvoering van haar musical Madam, die zich afspeelde in een hoerenkast en een feministisch kraakpand, vond er buiten een protestdemonstratie plaats van het Warm Lesbies Front. Een gesprek met Annie Schmidt over feminisme en literatuur.

Bijziende

De wereld waar ik door loop zonder bril
bestaat alleen uit vlekken en uit vegen.
De vlekken staan voor't grootst gedeelte stil,
terwijl de vegen allemaal bewegen.

Mijn vrienden zeggen: Doe toch niet zo dwaas...
zet toch een bril op. Al dat malle turen...
Maar ze beseffen niet, hoe juist dat waas
mij helpen kan het leven te verduren.

Ik zie de rozen wel maar niet de luis,
ik zie wel de balk en niet de splinter,
en ik zie nooit de rommel in uw huis,
en ik zie alles hier en nooit iets ginter.

Wel zit ik altijd in lijn zeventien
terwijl het twee moet zijn. En wel val ik voorover
de trappen af, omdat ik niet kan zien
waar ze beginnen, maar daartegenover

zie ik zo nu en dan een kangeroe
met een bruin jonkie, op het Leidseplein.
Erg lief is dat, al geef ik later toe
dat het geen kangeroe geweest kan zijn.

Zo staat het dus. En ik ga kippig door
en zeg Hallo Mies tegen een pastoor.,.

Uit ‘Gedichten’, de bloemlezing van Van Oorschot

In 1950 schreef Annie Schmidt het gedicht ‘Bijziende’, dat samen met negen andere is opgenomen in de recente, bij Van Oorschot verschenen bloemlezing van zes dichteressen. Hierin beschrijft ze hoe de wereld eruitziet voor iemand die het vertikt om een bril op te zetten: ‘Zo staat het dus. En ik ga kippig door/en zeg Hallo Mies tegen een pastoor...’

Slechte ogen heeft ze al heel lang, maar pas de laatste jaren is het ernst geworden en is ze nagenoeg met blindheid geslagen. Tv kijken gaat alleen als ze er met de neus bovenop zit: ‘The Young Ones, van die serie heb ik een aflevering gezien en daar heb ik zó om moeten lachen! Hele goede slapstick vond ik dat en uitstekende acteurs.’ Boodschappen doen en in huis rommelen is het probleem niet, hoewel ze af en toe flink moet zoeken als ze iets kwijt is, maar lezen is er niet meer bij. Haar secretaresse leest haar drie keer per week de kranten voor en verder zijn er allerlei bekenden die boeken voorlezen: ‘Dat gaat heel goed, maar zo langzaam hè. Als je zelf leest, dan neem je een zin in een oogopslag, je kijkt vooruit en dan weer terug. Ik had altijd een straf leestempo, een ongeduldige lezer. Nu ben ik afhankelijk van het gesproken woord, dat gaat altijd trager.’ De kamer is poespasloos ingericht, maar maakt geen overdreven efficiënte indruk. De boekenkast ziet er prettig wanordelijk uit en in de keuken staat een bed. De keuken als logeerkamer, waarom ook eigenlijk niet?

We praten over feminisme en literatuur en ik vertel iets over de vrouwenboekenweek. Wat vind je van een dergelijk initiatief?

‘Ik sta er niet achter, ik ben er niet voor. Ik ben geen feministe, laat staan een radicaal feministe, hoewel ik er niet aan moet denken dat het feminisme niet bestaan zou hebben; dan zou de wereld er heel treurig uitzien (dit geldt trouwens ook voor het socialisme). Er zijn dingen op emancipatiegebied veranderd in de wet en verder is de mentaliteit sterk veranderd. Een man die vindt dat vrouwen zich moeten beperken tot wassen, koken en de kinderen, wordt nu belachelijk gevonden. Die hoef je niet meer serieus te nemen. Dit is een belangrijke vooruitgang, maar er zijn dingen in het radicaal feminisme die ik totaal afwijs. Ik heb de laatste tien jaar geen feministische literatuur meer gelezen. Ik was erop afgeknapt, vooral op de zelfdiscriminatie, dat ze zich gingen afscheiden als groep en riepen dat ze beter waren, en op de mannenhaat die verkondigd werd, wat dan samenging met het prediken van de lesbische liefde. Daar ben ik verder niet tegen, ik vind het prachtig dat het er is, maar je moet niet het een boven het andere stellen. Die trend had je zo'n beetje tien jaar geleden en dat is geloof ik nu weer weggeëbd, maar toen ben ik wel afgehaakt. Het vreemde was dat je in de begintijd van het feminisme niet mocht spreken over tyoisch mannelijke en typische vrouwelijke eigenschappen. Alles werd door de opvoeding bepaald en niets was aangeboren. Daar ben ik het nooit mee eens geweest. Ik vond altijd dat er wel degelijk sprake was van iets als “een vrouwelijke psyche”. Maar zoiets wordt mij nu nog steeds niet in dank afgenomen.’

Behalve dan misschien door de radicaal feministen die het zuiver vrouwelijke juist willen benadrukken?

‘Dat die verschillen er zijn betekent nog niet dat je je als groep moet afschermen, dat het je tot een beter soort mens maakt. Daarom vind ik de term vrouwenliteratuur ook discriminerend. Dan maak je van die boeken een genre, net zoiets als de boerenromans of de detectives.’

Er zijn nu plannen om een nieuwe prijs in te stellen, ‘de Anna Bijnsprijs’, in principe voor vrouwen, maar hij kan ook toegekend worden aan mannen die over een vrouwelijke toon beschikken. Wat denk je daarvan?

‘Ik denk dat dat heel veel verwarring zal stichten. Neem nu Tolstoj: in Oorlog en vrede staan passages over de liefde die helemaal vanuit de vrouw geschreven zijn, maar je kunt hem toch geen vrouwelijke schrijver noemen? Ik krijg op het ogenblik alle Kundera's voorgelezen. Dat zijn prachtige boeken, dus die man zou dan die prijs moeten krijgen als het een Nederlander was. Maar ja, er zijn toch zoveel mannen die dat goed kunnen, die heel treffend over vrouwen kunnen schrijven. Misschien Harry Mulisch niet; dat vind ik zo'n typisch mannige man, die mannige boeken heeft geschreven. Ik onderken dat verschil wel tussen door mannen en door vrouwen geschreven boeken. Ik kan me herinneren dat ik een keer een lijstje las van Rinus Ferdinandusse met de beste detectives en daar was er geen een bij die ik op de top zou zetten. Dat kwam omdat het allemaal van die mannendetectives waren van het hard-boiled soort. Ik ben ook een detective-fan, en mijn voorkeur gaat uit naar Ruth Rendell, P.D. James, al die Engelse schrijfsters sinds Agatha Christie die zo bedreven zijn in het genre. Ngaio Marsh, Patricia Highsmith vind ik prachtig. Als detectiveschrijver moet je veel kleinigheden opmerken, want daar hangt het natuurlijk van af wie de dader is. Vrouwen gaan daarbij altijd heel anders te werk dan in die mannenboeken: die vrouwen gaan bijvoorbeeld een paar rollen wc-papier kopen, dat doet een man nooit. En bij die kleine dagelijkse dingen ontdekken ze wat er aan de hand is. Bij die mannendetectives denk ik altijd: wie heeft je hemd gestreken en wie heeft je maaltijd bereid? Daar wordt niet op gelet door de schrijver en door de lezers blijkbaar ook niet. Verder houd ik bijvoorbeeld veel van Iris Murdoch, maar die boeken worden door veel mannen verafschuwd, omdat ze zo tuttig zijn en veel over de liefde gaan. Maar ik lees graag over liefde en romantiek, als het goed geschreven is tenminste.’

Als je het zo bekijkt, is die Anna Bijnsprijs zo gek nog niet.

‘Ik heb er niet zoveel vertrouwen in. Ik denk dat er bijvoorbeeld mannen worden uitgesloten, omdat ze in hun boeken een grapje maken over vrouwen of zoiets, terwijl ze tegelijk best een vrouwelijke instelling kunnen hebben. Als je door vrouwen geschreven boeken gaat scheiden van de hoofdstroom en ze apart gaan honoreren, creëer je een kunstmatig genre, en daar ben ik tegen.’

Erwtjes op het balkon

Ten Braven schreef in zijn column over de zes dichteressen dat er duidelijke verschillen waren tussen mannelijke en vrouwelijke poëzie. Hij noemde: meer aandacht voor de intiemste relaties, kleine dieren en wat zich in huis afspeelt.

‘Daar was ik het helemaal niet mee eens. Dieren? Ed Leeflang dicht ook over dieren en kinderen. Mijn werk is cabaretesk en geënt op Tucholsky en Kastner. Ik geloof niet dat er in dit opzicht enig verschil is tussen mijn teksten, liedjes en light verse en Kastner - die zou het ook over erwtjes op het balkon kunnen hebben. Guido Gezelle dicht ook over de dagelijkse dingen, de bloemetjes in huis en buiten. Als je zes dichteressen naast elkaar ziet, zoals in deze bundel, en ze hebben het over de liefde, dan doen ze dat natuurlijk als vrouw, vanuit een vrouwelijk gezichtspunt. Dat proef je er dan wel uit, maar dat is zoiets vanzelfsprekends.’

Heb je na die dichtbundel uit 1950 nog meer gedichten geschreven of maak je geen verschil tussen de gedichten en de liedjes die je hebt geschreven?

‘Jawel, dat verschil is er zeker. De liedjes zijn veel meer geschreven met in het achterhoofd dat ze voorgedragen moesten worden en dat er muziek bij kwam, dat is een heel andere manier van schrijven. Meer met effecten. Met de gedichten ben ik opgehouden na een slechte kritiek van Adriaan Morriën, die dat gerijm maar onnodig vond. Onnodige poëzie vond hij het. Daar ben ik toen zo van geschrokken. Ik dacht: ja hij heeft gelijk - dat denk ik altijd bij slechte kritieken. Toen ben ik er op slag mee opgehouden. Nee, ook niet voor mezelf doorgegaan. Zo heb ik ei-

[p. 4]

genlijk nooit gewerkt. Het was altijd in opdracht. Soms waren het ook wel lorrige versjes. Ik schreef ze toen voor de vrouwenpagina van Het Parool en ik dacht wel eens: dat moet ik eigenlijk niet doen, want je schrijft maar een enkele keer een echt goed gedicht, dat lukt niet elke week. Dus het was toch wel een goede beslissing om ermee op te houden, maar toch is het jammer achteraf, want er is maar heel weinig in onze literatuur van dit soort lichte poëzie. Wie weet, begin ik nog eens op m'n tachtigste. Reinold Kuipers, mijn vroegere uitgever van Querido, die nu gepensioneerd is, stelt met zijn vrouw Tine van Buul een verzameling samen van gedichten en (cabaret)liedjes. Niet de kinderversjes - die komen apart. En dat wordt toch een vrij dik boek, want ik heb veel geschreven. Dus dat lezen ze me allemaal voor en dan zeg ik: weg ermee, dat is te belegen. Hij zegt dan dat hij het wel goed vindt en dan vragen we aan Tine wat zij vindt en dan zegt ze de ene keer ja en de andere keer nee, dus die beslist. Maar er gaat veel weg, omdat het zo truttig is. De liedjes uit De familie Doorsnee bijvoorbeeld waren toen heel leuk, maar nu niet meer. Vroeger choqueerde je met bepaalde dingen of je had het idee dat je grenzen overschreed en dat was ook zo in de jaren vijftig. Wat toen enig gevonden werd en waar iedereen over juichte, is nu flauw geworden, iets waar je je schouders over ophaalt. Er is zoveel veranderd in de afgelopen dertig jaar.’

Heb je het zelf wel eens moeilijk gehad in je leven met de tegenstelling tussen werk en gezin?

‘Nee hoor, absoluut niet. Ik was ook een bevoorrecht mens. In de tijd dat ik een baby had, kon je nog makkelijk hulp krijgen of iemand die oppaste. En ik had ook een man die ook meehielp, dus... Van het begin weet ik nog dat hij tegen me zei, voordat we een huishouden opzetten samen: “Waarom zou je niet gewoon huisvrouw worden?” En ik herinner me nog de drift die toen in me opkwam, de woede dat juist hij, de man van wie ik hield, dat durfde te zeggen. “Ken je me zo slecht?” zei ik tegen hem en toen begreep hij het wel en dat is ook nooit meer een punt van discussie geweest.’

Je hebt jarenlang in Frankrijk gewoond en, naar ik begrepen heb, minder voor jouw plezier dan voor het zijne.

‘We hebben daar ruim tien jaar gewoond, maar met tussenpozen hoor, we waren regelmatig een paar maanden in Nederland. Mijn man was gepensioneerd en had het idee: - ikzelf trouwens ook - schrijven kun je overal. Hij was hartpatiënt en voeld? zich daar gezonder. De dokter had ook gezegd dat het goed voor hem was om in het zuiden te wonen en hij voelde zich daar happy. Hij deed van alles, houthakken, bomen snoeien, veel in de buitenlucht. We hadden een goed huwelijk, dus ik vond dat erg belangrijk. Maar ik had heimwee en kon daar toch niet zo goed werken als in Nederland. Ik miste mijn bekenden en mijn werkrelaties, dus ik werd langzamerhand heel ongelukkig. En dat barstte natuurlijk wel eens uit, maar dat kon toen niet anders. Zo was het nu eenmaal.’

Zou hij dat andersom ook voor jou hebben gedaan, als je voor een dringende reden naar het buitenland had gemoeten?

‘Nee, dat zou hij niet gedaan hebben, denk ik. Ik ben ervan overtuigd dat de meeste mannen het volstrekt normaal vinden dat de vrouw meegaat naar waar de man zich wenst te vestigen vanwege zijn werk of wat dan ook, maar omgekeerd is dat veel minder. Dat is een kwestie van mentaliteit die je niet van het ene moment op het andere kunt veranderen of afdwingen. Ik denk dat dat in de toekomst zal verbeteren, dat vrouwen dat volgzame nog meer kwijt zullen raken.’

Maar dit soort wrikpunten in de man-vrouwverhoudingen komen je toch ook wel bekend voor?

‘Ja en ook de jaloezie van de man die het niet hebben kan dat de vrouw naast hem populair is, bekend wordt of naam maakt. Dat hebben we ook meegemaakt, maar als ik daar iets van zei, zei hij: “Ach ja, je hebt gelijk, dat moet ik niet doen, dat is kinderachtig.” Hij was intelligent genoeg om dat in te zien en dan konden we er ook in alle redelijkheid over praten.’

De meeste mannen blijven het moeilijk hebben met een vrouw die slimmer is of meer verdient of succesvoller is dan zij.

‘Daarom is het voor oudere vrouwen ook zo moeilijk om nog een man te vinden, want ze willen, als ze zelf intelligent zijn, een man met wie je verstandig kunt praten, maar de meeste mannen zijn allang tevreden, als het er maar aardig uitziet en als het maar lekker kookt!’

Annie Schmidt barst uit in een sardonisch gegiechel. ‘Mannen willen het liefst een dom blondje’ is natuurlijk net zo'n cliché als ‘het enige recht van de vrouw is het aanrecht’, wat niet betekent dat je er geen grappen over zou mogen maken. Integendeel. Met grappen wordt een systeem vakkundiger ondergraven dan met hagepreken.

Autoriteiten zijn altijd iets om te lachen geweest in je werk, vooral in de kinderboeken.

‘Ja, vaders en moeders waren altijd dommer dan de kinderen, voor zover de ouders er in voorkwamen. Dat vinden kinderen leuk en ikzelf ook. De generatiekloof waar in de jaren zestig zo sterk sprake van was, heb je gelukkig niet meer zo. Daar ben ik blij om, dat je nu met jonge mensen om kunt gaan als oud mens, zonder dat ze meteen denken dat je een achtergebleven gebied bent. Niemand is ooit zeker en ik ben altijd een van de onzekerste mensen geweest die je je in kunt denken, dus ze hoeven maar boe tegen me te roepen en ik schrijf nooit meer wat, bij wijze van spreken. Maar die onzekerheid hoort wel bij het schrijverschap. De mensen uit je directe omgeving steunen je natuurlijk, die hebben vertrouwen in je, maar die zeggen dan bijvoorbeeld: “Trek je er niks van aan, wees maar gewoon jezelf.” Daar heb ik dan altijd veel moeite mee. Jezelf? Wie is dat? Je hebt zoveel lagen in je, zoveel afsplitsingen, zoveel zelven dat je nooit weet: welke zal ik vandaag eens kiezen? Je kunt wel een natuurlijke toon hebben, dat is wat anders en die heb ik ook wel, maar ik bedoel in het creatieve geval - je hebt een blanco papier voor je en je moet iets schrijven, het mag alles zijn, een versje, een dialoog, een column, dan kom je niet zo ver met de opdracht “wees maar gewoon jezelf”. Zelf ben ik een burgerlijk mens in de zin van huiselijkheid, ik hou van gezelligheid. Als je zo deze kamer bekijkt, dat is heel bourgeois. Bij de avant-garde heb ik nooit gehoord, er ook weinig van begrepen, daar had ik geen affiniteit mee. Die huiselijkheid zit erg in mijn werk, zowel voor volwassenen als voor kinderen, maar zonder fatsoensmoraal. Die maak ik belachelijk en de meeste mensen, ook kinderen, vinden dat leuk.’

Psychiaters

Denk je dat het nu een leukere tijd is voor kinderen om kind te zijn dan dertig jaar geleden?

‘Ja, ik denk van wel. Die hele strikte manier van opvoeden van vroeger was natuurlijk afschuwelijk, dat je niks mocht als kind. Maar je moet niet toevallig van die ouders hebben die het wel makkelijk vinden dat er zoveel vrijheid moet wezen voor kinderen, die zeggen: jongens, jullie amuseren je wel, je mag alles doen wat je wil, hier is de video, ga je gang maar. Dat normloze leidt ook nergens toe. Maar ja, bij de psychiater komen ze toch wel later. Of je nu strikt of vrij opgevoed wordt, er valt altijd wel wat te klagen. De mensen die bij therapeuten lopen, wijten het altijd aan hun ouders.’

 

 

Denk je dat er geen opvoeding mogelijk is, waarvoor geldt dat kinderen later niet bij de psychiater terechtkomen?

‘Ik geloof niet dat die opvoeding er zoveel mee te maken heeft, de extremen van mishandeling of verwaarlozing daargelaten. Dat is het gekke: je kunt kinderen streng of vrij opvoeden, bij de psychiater komen ze toch, of juist niet, dat ligt aan andere dingen. Als ouder doe je het altijd verkeerd. Maar ze zitten bij de therapeut omdat ze problemen met hun vrouw of man hebben, of op het werk, of met seks of gewoon met zichzelf en velen zoeken de oorzaak daarvan in de opvoeding die ze hebben gehad.’

Je kinderboeken werden laatstelijk nog beschuldigd van racistische en Europacentrische elementen.

‘Ja, dat zijn oude dingen die ik nu niet meer zo zou schrijven, maar dat was de sprookjeswereld van toen met alle clichés die daarbij horen, zoals de ooievaar die de baby's bracht. Dat was toen een sprookjesmotief net zoals de blanke in de kookpot van de kannibalen. Die clichés zijn nu verdwenen en er zijn weer andere voor in de plaats gekomen, bijvoorbeeld de plicht om het over maatschappelijke problemen te hebben, gescheiden moeders, buitenlanders, homoseksuelen. Problemen die moeilijk zijn voor volwassenen moeten ook voor kinderen behandeld worden. Daar doe ik niet aan mee, dat vind ik onzin. Tenminste niet als het openlijk moet. Op een verhulde manier stop ik altijd wel iets kritisch' in mijn boeken, maar niet dat het er zo dik bovenop ligt. Dat is mijn stijl niet. Ze hebben gelijk als ze zeggen dat Jip en Janneke rolbevestigend zijn. Maar die boekjes zijn dertig jaar oud; die ga ik niet meer veranderen, dat zijn klassiekers. Als ze het niet goed vinden, moeten ze het maar niet lezen. Ze zijn in sommige opzichten verouderd - het gaat ook over kolenhokken en de schillenman - maar dat geeft toch niks? Ouderen kunnen altijd erbij vertellen dat dat iets van vroeger was.’

De angst dat kinderen altijd denken dat iets echt is z'n minst zo hoort, als ze iets gelezen hebben, lijkt me ongegrond. Ze komen met zoveel verschillende dingen in aanraking ook via de tv.

‘Kinderen kunnen veel breder kijken en lezen dan volwassenen, want die delen alles in vakjes in. Kinderen hebben meer hun eigen wereld, waarin alles vermengd is. Ze weten bijvoorbeeld dat een bepaalde reus niet echt bestaat, maar dat speelt geen rol. In een verhaaltje bestaat hij even wel. Als ik een boek voor kinderen schrijf, houd ik heel goed rekening met wat nog wel tot zijn fantasiewereld hoort en wat niet meer. Het moet geloofwaardig zijn ook voor mezelf. Als ik een kinderboek schrijf, ben ik zelf een kind. Ik moet altijd die leeftijden voelen. Een kind van elf is stoerder dan een kind van negen - die accepteert bepaalde fantasieën niet meer.’

Je gaat voor de VPRO een televisieserie schrijven?

‘Ja, althans dat hebben ze gevraagd en toen heb ik gezegd dat ik erover na zou denken en daar ben ik nu mee bezig, want ik weet niet of ik het nog kan met mijn ogen. Blind tikken kan ik nog wel, maar ik kan het niet meer teruglezen en dat geeft wel een gedoe. Maar ik zou het wel erg leuk vinden.’

Hedda Gabler

Word je nou tegenwoordig als vrouw meer serieus genomen dan in de jaren vijftig, dat het toen moeilijker was om je stem te laten horen?

‘Ik heb er nooit last van gehad al die tijd dat ik in de musical- en theaterwereld zat. Ik heb heel goede herinneringen aan het samenwerken met producers, regisseurs en al die anderen. Wel laten we zeggen in de sfeer van advocaten en notarissen. Alles wat met zaken en geld te maken heeft. Daarin vinden ze me nog steeds een volstrekte idioot en daar hebben ze ook gelijk in. Maar bij dat soort mensen heb je toch al snel die houding van “ach, dat vrouwtje weet het niet zo goed” . Maar daar heb ik toch altijd weinig mee te maken gehad. Voordat ik schreef, was ik bibliothecaresse, een echte vrouwenwereld, daar kwam nooit een man aan te pas en dus had je daar nooit last van. Ik heb in mijn leven bitter weinig last gehad van onderdrukking. Die ervaring, of liever gezegd dat gebrek aan ervaring, zal er wel de oorzaak van zijn dat ik wrevelig word langzamerhand over dat geroep om meer kansen voor vrouwen. Ik denk dat er een heleboel kansen zijn, maar dat vrouwen er veel te weinig gebruik van maken. Er zijn heel veel vrouwen die uitstekend geschikt zouden zijn om de politiek in te gaan, om kamerlid te worden, maar ze doen het niet! Ik hoorde dat er bij Querido een vacature was, een hoge functie, directeur geloof ik, en dat ze graag een vrouw wilden hebben, maar dat niemand zich aanbood. Er werden vrouwen aangesproken, tegen wie gezegd werd: “dat is iets voor jou, je moet solliciteren”, maar die zeiden: “God nee, dat durf ik niet aan.” Ze waren bang voor de verantwoordelijkheid, ze dachten: dat kunnen we toch niet. En dan heb je ook nog een heleboel vrouwen die hun opleiding niet te stade maken, omdat ze het veel leuker vinden om thuis op de bank te zitten met een kopje koffie. Dat heeft weinig met onderdrukking of ongelijke kansen te maken, dat is gewoon gemakzucht.

Nu ik zo slecht zie, zijn er een aantal jonge acteurs die bij mij stukken komen voorlezen. Die toneelstukken krijg ik als hoorspel in mijn kamer. We hebben de hele Tsjechov doorgewerkt en we zijn nu met Ibsen bezig. De vorige keer was dat Hedda Gabler. Dan word je er weer met je neus op gedrukt dat er vijftig jaar geleden voor een vrouw geen enkele mogelijkheid was om ook maar iets te ondernemen buiten het borduurwerk om. Deze Hedda Gabler schiet er dan ook met pistolen op los op het eind, wat ik me heel goed kan voorstellen. Maar dan kun je zien wat een enorm verschil dat is met tegenwoordig. We hebben helemaal niet zo veel te klagen, hier in het Westen tenminste niet. Zelfs in Frankrijk is het nog heel archaïsch en paternalistisch, vooral op het platteland. Als je in het Zuiden zit, en je ziet die families, hoe ze leven: de mannen met z'n allen naar de kroeg; de vrouwen die twee keer per dag warm eten koken. En de hanigheid van die mannen, je ziet het aan hun manier van lopen en dan zijn het nog van die kleine mannetjes ook, dat maakt helemaal een belachelijke indruk. Dat zie je niet in Nederland, het is hier allemaal wat moderner, platteland of stad maakt niet zoveel verschil uit. En dan denk ik: wat leven we toch eigenlijk in een lekker land.’