Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 8]

Encyclopedist van de dromen van een betere wereld
Arthur Lehning over Ernst Bloch bij zijn honderdste geboortedag

Arthur Lehning

‘Hij is een van de interessantste mensen die ik heb ontmoet, maar onbegrijpelijkerwijze Marxist’, schreef ik aan mijn vrouw Annie Grimmer in Parijs op 15 maart 1926, de dag nadat ik toevallig met Ernst Bloch had kennis gemaakt. Beiden hadden wij onze intrek genomen in het kleine hotel ‘La Marine’ in Sanary-sur-Mer. Wij spraken veel over Hegel en Nietzsche, waar ik het een en ander over had gelezen en hij alles van wist en wij speelden (vlijtig) schaak, waarbij hij voortdurend won. Hij was een groot verteller, onder meer van Chassidische verhalen, zoals hij later een van de boeiendste docenten zou worden die ooit in Duitsland een (filosofische) leerstoel heeft bekleed.

Ik was naar Sanary gegaan onder meer om er mijn artikel Over een philosophie der menschelijke waardigheid te schrijven, het slotakkoord van mijn polemiek met Marsman en om mij te bezinnen op de realisering van mijn plannen om een tijdschrift uit te geven. Tot mijn verbazing zegde Bloch, toen ik daar met hem over sprak, onmiddellijk zijn medewerking toe. Tevens drong hij er bij mij op aan ook zijn vriend Walter Benjamin om medewerking te vragen. De naam van Benjamin moet mij toentertijd volledig onbekend zijn geweest, maar de aanbeveling van Bloch was voor mij voldoende.

Enkele weken later, op 22 april 1926, zag ik Benjamin voor het eerst toen hij samen met Bloch te gast was in onze Parijse woning aan de rue Michelange. Het werd een geanimeerde ontmoeting die sterk in mijn herinnering is blijven leven. Bloch vatte onmiddellijk een grote sympathie op voor Annie Grimmer en constateerde bij zijn vertrek, in typisch Blochiaanse bewoordingen: ‘Das Haus ist richtig im Gange.’ In de daarop volgende weken zou ik Bloch, al of niet vergezeld door Benjamin, nog geregeld zien. Ze woonden beiden in het kleine ‘Hotel du Midi’ aan het ‘Pare Montsouris’, waar Benjamin al eerder zijn intrek had genomen om in Parijs aan zijn vertaling van Proust te werken. Voordat ik Frankrijk verliet, om na vier jaren ‘Wanderschaft’ mij weer in Nederland te vestigen, vierden wij gezamenlijk met enkele Duitse vrienden van Bloch de 14de juli op de Place de la Bastille, waar ik met Oswald Spenglers voormalige secretaresse, Marga von Gottberg, heb gedanst. Benjamin voelde zich niet zeer op zijn gemak in dit aristocratisch-conservatieve gezelschap, hetgeen weer de irritatie opwekte van Bloch die ontstemd was over Benjamins gereserveerde houding.

Spoedig daarop vertrok ik naar Amsterdam voor de concretisering van het geprojecteerde tijdschrift, waarvan nu Bloch en Benjamin, mét De Ligt, Mondriaan en Vantongerloo de eerste potentiële medewerkers waren. Inmiddels hadden Oud en Pijper al het mede-redacteurschap toegezegd. In het eerste nummer van i 10, dat in januari 1927 verscheen, werd Blochs inleiding van zijn Geist der Utopie afgedrukt en in het tweede nummer, eveneens in de vertaling van Dik Binnendijk, Benjamins ‘Analytische beschrijving van Duitsland's ondergang’.

Leerlingen

Ernst Bloch, in 1885 in Ludwigshafen geboren, studeerde behalve filosofie ook muziek en natuurwetenschappen. Gedurende de Eerste Wereldoorlog schreef hij zijn Geist der Utopie, waarvan de eerste editie in 1919 verscheen en een herziene uitgave in 1923. In 1917 vertrok hij naar Zwitserland waar hij Hugo Ball ontmoette, redacteur van Die Freie Zeitung. In 1917 opgericht, verscheen het blad tot april 1927 tweemaal per week en ontwikkelde zich tot een belangrijk politiek orgaan voor geëmigreerde antioorlogsgezinden en strijdbare republikeinen, waarvan Bloch een van de belangrijkste medewerkers zou worden. Door Hugo Ball leerde hij in 1919 Benjamin kennen, die op dat ogenblik in Interlaken verbleef. ‘Ernst Bloch,’ schreef hij aan een vriend, ‘was de enige mens van betekenis die hij in Zwitserland had ontmoet, en meer nog dan het lezen van zijn Geist der Utopie, was de persoonlijke omgang met Bloch voor hem van belang.’ Het zou een levenslange, hoewel gecompliceerde vriendschap worden, ondanks het feit dat zij niet onkritisch stonden tegenover elkanders werk, en ook het persoonlijk contact soms tot wederzijdse irritatie aanleiding gaf.

Maart 1933 verliet Bloch Duitsland om via Zürich, Wenen en Praag in 1938 naar Amerika te gaan, waar hij zijn magnum opus Das Prinzip Hoffnung zou schrijven. In 1949 keerde hij terug om een leerstoel voor filosofie aan de ‘Karl Marx-Universitat’ te Leipzig te aanvaarden, in de verwachting aan de opbouw van de jonge socialistische staat - ‘wegweisend und warnend’ - een bijdrage te kunnen leveren. Zijn colleges ondervonden grote belangstelling van de zijde van de studenten. In 1955 werd hij lid van de ‘Deutsche Akademie der Wissenschaften’ te Berlijn, maar zijn onorthodoxe opvattingen over de filosofie van Marx wekten in toenemende mate de weerstand op van het DDR-establishment. Na de gewelddadige onderdrukking van de opstand in Hongarije werd de kritiek feller, vooral omdat verschillende van zijn leerlingen politieke consequenties begonnen te trekken uit zijn kritische beschouwingen over het marxisme.

De brief van Ernst Bloch aan Arthur Lehning, 7 maart 1927

Tot de generatie van filosofen die de ideeën van Bloch ook politiseerden, behoorde bijvoorbeeld Wolfgang Harich, docent in de filosofie aan de Von Humboldtuniversitat te Berlijn, die zestien thesen schreef ‘zu weiter Entwicklung des Marxismus’, een manuscript dat door de Staatspolizei in beslag werd genomen. Daarin stelde hij onder meer dat het orthodoxe marxisme alleen geldigheid bezat voor de negentiende eeuw en dat filosofie, wetenschap, kunst en moraal, om zo te zeggen de ‘bovenbouw’ naar de marxistische theorie, uit het partij reglement verwijderd moesten worden... Hij werd gearresteerd en tot tien jaar tuchthuis veroordeeld.

Ernst Bloch werd onder andere verweten een andere betekenis te geven aan de marxistische terminologie. Hij zou zich met zijn nieuwe exegese in feite tegen het marxisme keren en zo voeding geven aan oppositionele stromingen, gericht tegen de maatschappelijke orde in de DDR. In schijn accepteerde hij wel het historische en dialectische materialisme maar in werkelijkheid zou hij dit vervalsen tot een idealistische metafysica. Ten onrechte, zo hield men hem tegen, meende Bloch dat in de filosofie van Hegel nog problemen aanwezig waren die onderzocht moesten worden, terwijl alles wat er over Hegel te zeggen is, reeds in de socialistische klassieken was vastgelegd, met name door Stalin, die door Bloch veel te weinig zou zijn geciteerd! In 1957 werd Bloch gedwongen met emeritaat te gaan. Toen in 1961 de bouw van de muur een feit werd, besloot hij na een bezoek aan Bayreuth in West-Duitsland te blijven, waar hij een gastdocentschap aan de universiteit van Tübingen aanvaardde. In 1977 is hij daar

[p. 9]

op 92-jarige leeftijd overleden.

Toen ik onlangs mijn correspondentie met Bloch voor het eerst na al deze jaren herlas, vroeg ik mij af, waarop mijn opmerking destijds dat hij ‘onbegrijpelijkerwijze marxist’ was, eigenlijk was gebaseerd. Toen ik hem voor het eerst ontmoette, had ik reeds zijn Geist der Utopie en Thomas Münzer als Theologe der Revolution gelezen. In deze beide eerste boeken van Bloch is er weinig invloed van Marx te bespeuren, daarentegen veel van de in 1919 op beestachtige wijze vermoordde Gustav Landauer, de belangrijkste Duitse anarchist sinds Stirner. Vandaag spreekt men over Bloch als ‘de filosoof van het marxisme’, zelf gaf hij er de voorkeur aan een ‘marxistisch filosoof genoemd te worden.

Ofschoon de naam van Marx verreweg het meest voorkomt in de registers op Blochs werken, wordt er nergens gesproken over diens socialistische activiteiten. Behalve als theoreticus heeft Marx toch ook een zeer actief aandeel gehad in de internationale arbeidersbeweging; met name in de jaren 1864-1872, toen hij in verschillende functies in de ‘Generale Raad’ van de ‘Eerste Internationale Arbeiders Associatie’, de zogenaamde ‘Eerste Internationale’, een zeer belangrijke rol heeft gespeeld.

Karola en Ernst Bloch op jongere leeftijd. Boven: Ernst Bloch omstreeks 1975

De verklaring moet misschien gezocht worden in het feit dat de filosoof Ernst Bloch zich weinig voor de geschiedenis van de arbeidersbeweging interesseerde. Had hij dat wel gedaan, dan zou hij zeer veel eerder dan omstreeks 1965 ontdekt hebben, hoe het met het probleem van staat en revolutie gesteld was. Zoals bekend vormt de eenheid van theorie en praktijk de essentie van het maatschappelijk systeem van Marx en daarbij is het kernprobleem de verbinding van beide, namelijk de kwestie van de organisatie. Dat betekent in concreto dat Marx van mening was dat de arbeidersklasse zich in een politieke partij moest verenigen. Hetgeen weer samenhing met zijn opvatting dat de weg naar het socialisme via de crises van het kapitalisme, de klassestrijd en de verovering van de staat zou gaan.

Ook Bakoenin heeft een grote rol gespeeld in de Internationale. Zijn begrip ‘vrijheid’ was een sociale categorie, onlosmakelijk verbonden met zijn politieke theorie en de daarop gebaseerde revolutionaire praktijk, waarvan collectivisme en federalisme de peilers waren. De grote aanhang die deze ideeën in de Internationale hadden verworven, lag ten grondslag aan de vendetta van Marx en Engels, inclusief de minderwaardige manoeuvre van Marx tegen Bakoenin - door marxistische historici als de zwartste bladzijde uit de biografie van Marx gekarakteriseerd.

Als Bloch zich met deze geschiedenis had beziggehouden, zou hij ook begrepen hebben wat de werkelijke tegenstelling tussen deze twee grootste socialistische protagonisten van de negentiende eeuw is geweest. Overzichtelijke en betrouwbare samenvattingen van de gebeurtenissen stonden ook omstreeks 1920 reeds ter beschikking. Het is trouwens onwaarschijnlijk dat Bloch het even interessante als curieuze werk Der Kritik der deutschen Intelligenz van Hugo Ball niet zou hebben gekend, waar zeer uitvoerig én correct over de relatie tussen Marx en Bakoenin wordt geschreven. Het werd in 1919 uitgegeven door ‘Der Freie Verlag’ in Bern, waar ook Die Freie Zeitung verscheen waarvan Bloch politiek redacteur was. Bloch was zeer nauw bevriend met Hugo Ball, die juist in deze jaren aan zijn ‘Bakoeninbrevier’ werkte, dat echter nooit werd gepubliceerd en waarvan het manuscript nooit is achterhaald. Vermeldenswaard is nog in dit verband dat aan Ball's Zur Kritik der deutschen Intelligenz een motto voorafgaat, ontleend aan Thomas Münzer, aan wie bovendien het eerste hoofdstuk is gewijd.

Onopgeloste zaken

Misschien mede onder invloed van zijn persoonlijke ervaringen, komt Bloch in de latere jaren tot de ontdekking dat men in Rusland te doen heeft met een ‘almachtige staat die in de geschiedenis zijn weerga niet kent’, of het moest zijn ‘het rijk der Assyriërs of het Rome van Nero’. Tot ver in het stalinistische tijdperk heeft Bloch Sovjet-Rusland, dat hij ook steeds als een bolwerk tegen het fascisme heeft gezien, nauwelijks bekritiseerd. Ondanks dat hij zijn Tübinger oratie in 1961 de titel meegaf: ‘Kann Hoffnung enttauscht werden?’ Pas omstreeks 1965 stuit men bij Bloch op de intrigerende vraag of het marxisme, ‘in het stalinisme herkenbaar of onherkenbaar’ is geworden. Van nu af begint hij zich, eigenlijk voor het eerst af te vragen, wat de relatie is tussen de theorie van Marx en de marxistische praktijk. Toen de Russen Praag binnenvielen, schreef Bloch dat men te doen had met ‘de kleinkinderen van de Ochrana’. Gezien het onomstotelijk feit dat er in de praktijk met de wetmatige voorspellingen van Marx iets is misgegaan, vraagt Bloch zich nu af of deze de kwestie van de dictatuur van het proletariaat wel voldoende had doordacht, waar deze in het stalinisme tot een dictatuur over het proletariaat was geworden.

In een interview met de titel ‘Over onopgeloste taken van de socialistische theorie’ vertelt Bloch de volgende anekdote: ‘In 1965 kwam er een Poolse communist naar Leipzig. Ik was in de rectorskamer aanwezig [Bloch was decaan van de faculteit] toen deze onbesproken communist en geschoolde theoreticus zei: ‘Voor we verder praten Genosse rector magnificus zou ik u willen vragen: hoe staat het hier bij u met de klassenstrijd tegen partij en regering?’ ‘Er bestaat daar dus,’ zo vervolgde Bloch, ‘een klassenstrijd tegen de partij, een strijd van het proletariaat tegen de dictatuur omdat deze niet door het proletariaat wordt uitgeoefend. Dat is een gang van zaken die men sociologisch zou moeten onderzoeken, op deze mogelijke ontwikkeling is in het marxisme niet voldoende aandacht besteed.’ De rol van de staat in de socialistische revolutie, aldus Bloch, moet derhalve opnieuw worden overdacht; te meer daar tussen marxisme en anarchisme geen verschil van mening bestond over het te bereiken doel: ‘Dat betekent dat hier in de opvatting van de marxistische dictatuur het onderzoek ontbreekt dat na drie delen van Het kapitaal noodzakelijk zou zijn geweest en waar Marx de tijd niet voor vond, of waarvan noch hij noch Engels de noodzakelijkheid van hebben ingezien.’ Bakoenin heeft er wél tijd voor gevonden (hoewel hij door zijn permanent penibele financiële situatie gedwongen, veel tijd verloor met zijn onvoltooid gebleven vertaling van Het kapitaal, dat hij overigens een economische metafysica noemde) en hij zag er wel degelijk de noodzaak van in. Hij schreef over revolutionairen als de ‘toekomstige dictators, regelementeerders en bevoogders van de revolutie’, die als vóór de vernietiging van de staten even centralistisch en despotisch zouden zijn als hun voorgangers, een ‘nieuwe autoriteit die met de revolutie niets dan de naam gemeen zal hebben’, in feite slechts een nieuwe reactie ‘omdat ze de door decreten geregeerde volksmassa opnieuw tot gehoorzaamheid zou veroordelen, tot slavernij en uitbuiting door een nieuwe, quasirevolutionaire aristocratie. Wanneer men in naam van de sociale revolutie een staat wil vormen, al was het maar een tijdelijke, dan roept men een reactie op en maakt men de weg vrij voor despotisme, niet voor vrijheid.’ Dit is geen economische metafysica en geen utopische dialectiek maar klare taal en profetische woorden, die helaas wél zijn uitgekomen.

Bloch's Prinzip Hoffnung werpt de eenvoudige vraag op, waarom de verwerkelijking van het socialisme eigenlijk zou moeten wachten tot de ‘jongste dag’ van het kapitalisme. George Steiner heeft terecht opgemerkt dat Bloch het marxisme van zijn economische en politieke aspecten heeft ontdaan en de marginale uitingen over de ‘vervreemding’ en de staatloze maatschappij in het centrum van het marxisme geplaatst. Waar Steiner over ‘marginaal’ spreekt, zou ik liever spreken over utopistisch dialectisme, waardoor het staatloze socialisme en het ‘Rijk van de vrijheid’ - waar Marx het in het derde deel van Het kapitaal over heeft - in feite slechts neerkomt op een utopie van een aards hiernamaals.

Thomas Münzer

Hoewel de brieven van Bloch aan mij op zichzelf weinig substantieel zijn, evenals die van Benjamin hebben ze voornamelijk betrekking op zijn bijdrage aan i 10, treft men er enkele zinsneden in aan die een interessante kanttekening vormen bij het verloop van Bloch's veelal tegenstrijdige beschouwingen over het marxisme en de ambiguïteit in zijn persoonlijke verhouding tot het communisme.

‘Durch dich habe ich von der Lehre Bakunins mehr und tieferes verstanden als vorher,’ schreef hij mij in oktober 1974 en hij vervolgde: ‘Lernen konnte ich vor allem durch die russische Entwicklung samt Entstellung des Sozialismus, dass man nicht allein von der Wirtschaft und ihrer Vergesellschaftung ausgehen kann, sondern fast prirnar vom Staat und seiner Abschaffung ausgehen muss, urn die klassenlose Gesellschaft wirklich und unverfallscht zu erreichen, sozusagen ohne die neue oder halbzaristische Herrenschicht des Apparatschicks.’ Bijna een halve eeuw eerder, in een brief gedateerd 7 maart 1927 formuleerde hij het zo: ‘Ich trat in einer neue Garungsperiode ein und zwar eine solche, die mich vom einfachsten Determinismus jeder Art, also auch vom “Marxismus” immer weiter ins Eigentliche führte, also - politisch und geschichtsphilosophisch gesehen - dein Syndikalismus, ja der Anarchie immer na her brachte’.

Mijn onbegrip wat betreft Bloch's marxisme anno 1926, vindt achteraf ondersteuning bij Lukács. Ook Lukács heeft gezegd dat hij de utopie van Bloch als marxist niet begreep. Zij waren vanaf 1912 jarenlang zeer bevriend en voor beiden is deze vriendschap een belangrijke jeugdherinnering gebleven. Maar vier decennia later zou Lukács opmerken dat, wie Geist der Utopie en Thomas Münzer met zijn Geschichte und Klassebewusstsein (een der belangrijkste en invloedrijkste boeken over de marxistische geschiedsfilosofie) vergelijkt, wel op moet vallen dat ‘toen reeds (1923) de volkomen scheiding van wegen waarneembaar was, die zich steeds heeft verdiept, met iedere stap, waarmee ik een echtere Marxist geworden ben.’

Men kan Bloch's gehele oeuvre, inclusief zijn magnum opus Das Prinzip Hoffnung beschouwen, als een gigantische maar hopeloze poging zijn opvatting van het utopicum in het systeem van Marx te integreren, anders gezegd: Thomas Münzer met Karl Marx te verbinden.

Thomas Münzer behoort met de joodse mystici en profeten, de christelijke ketters, de Waldenzen en Albigenzen, Hus-

Vervolg op pagina 14