Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 7]

Een zweterige liefdesmantel
Lillian Rubin en het verschijnsel ‘vriendschap’

Vriendschap door Lillian B. Rubin Vertaling: Stanneke Wagenaar Uitgever: Ambo, 220 p., f 25, -
Beatrijs Ritsema

Het is raadselachtig waarom de boeken van Lillian Rubin zo aanslaan (in Nederland zelfs nog meer dan in Amerika), want veel nieuws staat er niet in. Zowel Vrouwen van een zekere leeftijd als Intieme Vreemden en nu ook Vriendschap zijn opgebouwd volgens hetzelfde stramien: je neemt een fors aantal personen een diepte-interview af, rubriceert de aandachtspunten in hoofdstukken en geeft per hoofdstuk de aardigste citaten weer, die je aan elkaar breit met verbindende stukjes tekst. Het is een werkwijze die vaak voor reportages wordt gevolgd; het resultaat is impressionistisch, levendig en roept, als het goed is, een samenhangend beeld op van het bestudeerde verschijnsel en als dat niet helemaal lukt, is daar altijd nog de glimlach der herkenning.

Als je driehonderd mensen in de leeftijd van 25 tot 55 jaar een paar uur laat praten over wat vriendschap in hun leven betekent, moet het wel heel gek lopen, als dat geen geschikte quotes oplevert, waarmee aan de eis van de herkenbaarheid wordt voldaan, en in dat opzicht is het boek van Rubin ook zeker geslaagd te noemen. Ik kon me in bijna alles vinden. Werd er door persoon A gezegd dat hij met vrienden meer zichzelf kon zijn dan met familie, omdat die hem altijd in de rol zag die hij van kindsbeen af in het gezin speelde, dacht ik ‘ja, ja’. Werd er op de volgende pagina door persoon B gezegd dat vriendschappen kunnen verglijden, maar dat je familie in laatste instantie solidair met je blijft, zat ik weer instemmend te knikken. Zo gaat dat het hele boek door: als je alleen bent, is het makkelijker om er een uitgebreide vriendenkring op na te houden dan wanneer je getrouwd bent; een partner is niet alleen jaloers op vroegere minnaars maar ook op vrienden; vriendschappen tussen stellen hebben vaak iets geforceerds; mannenvriendschappen bestaan uit samen activiteiten ondernemen en vrouwenvriendschappen uit veel kletsen over gevoelens; als je verhuist, is het lastig om je vrienden in ere te houden, enzovoort. Lillian Rubin formuleert trouwhartig conclusies in de trant van: ‘Samen helpen deze vrienden (echtparen) die aspecten van onze persoonlijkheid te bevestigen die de rol van echtgeno(o)t(e) overschrijden en vormen zij tevens een band die ons aan het huwelijk zelf bindt.’

Er gaat iets sussends uit van haar proza; niemand doet iets fout of verkeerd. Jaloezie, verraad, de ander laten vallen zijn natuurlijk akelige dingen, maar in het licht van de opvoeding, de cultuur of andere omstandigheden begrijpelijk. Zo gaan die dingen! Het is dit uiterst begripvolle, deze zweterige liefdesmantel waaronder zij haar respondenten bedekt, deze betrokkenheid met het diepmenselijke (met op het juiste ogenblik een anekdote over haar eigen onvolkomenheid op dit terrein), waardoor zij zo'n charme uitoefent op haar lezers. Werkelijk, Lillian Rubin daar valt geen speld tussen te krijgen. Bijna was ik dan ook in slaap gewiegd op de deining van haar zachtzinnigheid, toen ik toch een sluipende ergernis bij mezelf bespeurde. Deze had te maken met zinnetjes als: ‘Het eeuwenoude patroon van veroveren en verleiden dat in relaties tussen vrouwen en mannen zolang heeft overheerst, laten we niet zomaar los.’ Dit is de beginzin van het hoofdstuk over gemengde (man-vrouw) vriendschappen en het zet de toon voor de volgende pagina's, waarin - ook weer heel sluipenderwijs - uiteengezet wordt dat echte vriendschappen tussen mannen en vrouwen eigenlijk niet bestaan. Een uitzondering wordt gemaakt voor homoseksuele mannen die het volgens de traditie altijd goed met vrouwen hebben kunnen vinden, omdat de vrouwen zich dan onbedreigd weten.

Klaagmuur

Dit mag zo zijn, maar uit de citaten blijkt verder dat de vrouwen hun homoseksuele vrienden in een expliciet vrouwelijke hoek trekken (je kunt met hen zo leuk over kleren en gevoelens praten) en dat vind ik weer erg stereotiep aandoen. Alsof homoseksuelen per definitie gevoelig en meer geïnteresseerd in uiterlijkheden zouden zijn. Tussen vrouwen en heteroseksuele mannen is vriendschap een praktisch onhaalbaar ideaal, niet alleen door de seks die altijd op de achtergrond zindert, maar ook omdat de vrouwen zich veelvuldig in de rol van therapeut gedrukt zagen (man gebruikt goede vriendin als klaagmuur voor zijn persoonlijke problemen, maar andersom komt er niets van terecht). ‘Het is eenrichtingverkeer - hij praat en ik luister’ wordt er gemopperd. Alle geïnterviewde vrouwen waarderen hun vriendschappen met vrouwen dan ook hoger dan hun vriendschappen met mannen vanuit het oogpunt van gelijkwaardigheid. Lillian Rubin concludeert dat het hier relaties betreft die om wat voor redenen dan ook een aantal ingebouwde beperkingen kennen, waar mannen beter mee uit de voeten kunnen dan vrouwen. ‘Vrouwen zullen zich eerder op vrouwen richten vanwege de diepte en intensiteit die zij zoeken en nodig hebben.’

In de loop van dit hoofdstuk is mijn gezapige welwillendheid afgenomen. Dit geldt helemaal niet voor mij! Het is niet zo dat ik het op de voorhand al beter met homoseksuele dan met heteroseksuele mannen kan vinden, noch acht ik vriendinnen per se hoger dan vrienden. Verder heb ik met vrienden nooit het gevoel slechts als praatpaal dienst te doen. Wat een onzin: als iemand niet bereid is naar mij te luisteren, komt hij helemaal niet als vriend in aanmerking. Als vriendin ook niet, maar dat is nu niet aan de orde, omdat volgens Lillian Rubin vrouwen dat atijd al doen. Helaas klopt dit niet - ik heb ook ervaringen met vrouwen die net zo min als sommige mannen in staat zijn hun ego in te dammen en eigenlijk toch niet luisteren naar wat de ander te vertellen heeft.

Lillian Rubin

Blijft over het punt van de seks. Een van de geïnterviewde vrouwen vatte dat wel aardig samen door te zeggen dat het hinderlijk was als het zo onbenoembaar in de lucht zat, maar dat het ook vervelend was als er nooit ook maar de minste toespeling op gemaakt werd (zij werd dan niet bevestigd in haar aantrekkelijkheid). Dit is inderdaad het dubbelhartige van gemengde vriendschappen: vrouwen willen wel begeerd worden, maar niet elke halfslachtige avance in daden omgezet zien. Betekent dit dat het onmogelijk is voor een vrouw om bevriend te zijn met een man? Niet als je ervan uitgaat dat seksuele spanning eigenlijk niets bijzonders is. In principe zijn immers de wildste combinaties mogelijk; als je alleen al bedenkt hoeveel mensen met het buurmeisje of de buurjongen zijn getrouwd - een knap toeval dat je ware liefde en enig mogelijke huwelijkspartner op vijf meter afstand woont.

In man-vrouw vriendschappen is de seks ondergronds gegaan, wat niet wil zeggen dat het onhanteerbaar is. Meestal leidt dit tot een geïnspireerd soort sublimatie, waarin af en toe plaagstootjes over en weer worden uitgedeeld. Niet iets heel bedreigends en ook niet iets ontzettend belangrijks. Er worden grapjes over gemaakt in de vorm van doubles entendres, zoals er over zoveel andere gebieden ook grappen gemaakt worden.

Dit laatste is nu precies wat ik mis in dit boek. Hoofdstukken lang over het openbaren van jezelf en je kwetsbaarheden, maar niets over het uitwisselen van particuliere (soms door het vele gebruik versteende) running gags. Ik bedoel geen moppen à la Sam en Moos, maar het refereren aan speciale situaties, citaten, absurditeiten die een eigen leven zijn gaan leiden. Ongetwijfeld hoort dit niet bij de meest verheffende aspecten van vriendschap, misschien is het zelfs wel kinderachtig te noemen. Toch krijgt een vriendschap meer kleur in deze idiosyncratische aspecten dan in de opeenstapeling van uitgewisselde intimiteiten.

■