Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 5]

Achterbergs poëtische geheimen
Een uitgebreid, helderen leesbaar essay over een leven in poëzie

De Wereld van Gerrit Achterberg door A. Middeldorp Uitgeverij: De Arbeiderspers, 240 p., f 26,50 Synthese-reeks
Guus Middag

Het is niet goed mogelijk over de dichter Gerrit Achterberg te schrijven zonder te vermelden dat hij op 15 december 1937 zijn hospita doodschoot en haar zestienjarige dochter met een schampschot verwondde. Die gebeurtenis, binnen de familie van Achterberg-bewonderaars meestal kortweg aangeduid met ‘1937’, heeft binnen de kring van Achterbergbesprekers gezorgd voor een schisma. Er zijn interpreten die het werk van Achterberg afzetten tegen die fatale datum: wat hij ervoor schreef wijst vooruit naar ‘1937’, wat hij erna schreef wijst ernaar terug of is juist een poging ‘een feit uit het verleden ongedaan te maken’. Tegenover deze ‘biografisten’ staan wat ik nu maar even noem de ‘autonomisten’. Zij geloven niet in een dergelijke relatie tussen leven en werk, of wensen zich er niet voor te interesseren.

A. Middeldorp moet eerder tot de tweede dan tot de eerste groep gerekend worden, al was het alleen maar omdat hij er in zijn studie De wereld van Gerrit Achterberg in slaagt ‘1937’ niet eens te noemen. Hij meent dat de mens en de dichter Gerrit Achterberg ieder hun eigen weg zijn gegaan. Hij is er bij gebaat het werk van Achterberg als een eenheid te zien, van zijn eerste niet verworpen gedicht uit 1926 tot en met zijn laatste uit 1961.

Achterberg, opgegroeid in een orthodox-protestants milieu (de Gereformeerde Bond tot verbreiding en verdediging van de waarheid in de Nederlands-Hervormde Kerk), debuteerde eind 1924 met de bundel De zangen van twee twintigers. De andere twintiger was zijn vriend Arie Jac. Dekker. De bundel bevatte traditionele gedichten, berijmde sfeerschetsen in de trant van de domineedichters uit de negentiende eeuw. Hij kon door Aries vader, een hervormde dominee te Opheusden, dan ook van een stichtelijk voorwoord worden voorzien: ‘'t Strekke tot Gods eere!’ zo hoopte hij. Achterberg zelf schijnt enthousiast over deze publikatie te zijn geweest.

Niet lang daarna, in de loop van 1925, begon hij verzen te sturen aan Roel Houwink, een religieuze, maar niet aan een kerkgenootschap gebonden dichter, die op dat moment met Marsman redacteur van De Vrije Bladen was. Aanvankelijk waren die verzen erotisch of priapisch van aard (‘Mijn meisje met de koninklijke beenen/blanke pilaren in uw rokkenhol’), maar al spoedig stuurde hij ook verzen die naar het oordeel van Houwink publikabel waren. In juli 1926 verscheen ‘Strophen’ in Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Met dit officiële literaire debuut zouden ook zijn ‘eerste’ bundel Afvaart (1931) en zijn Verzamelde gedichten openen. De Zangen uit 1924 zou hij later namelijk verwerpen als ‘onrijp’, en buiten zijn oeuvre plaatsen.

Gereformeerde Bond

Middeldorp bespreekt ‘Strophen’ uitvoerig. Hij toont aan dat veel kenmerken van de latere Achterberg er al in aanwezig zijn: hij voerde voor het eerst verspersonages in (een ‘ik’ en een geliefde ‘u’, die met het gedicht een eenheid vormen), en streefde een synthese van religie en erotiek na (identificatie van de geliefde met Christus). Deze verandering is curieus, zeker omdat ze zich in een paar maanden voltrokken moet hebben. Middeldorp spreekt dan ook niet van een ‘rijpingsproces’, maar van een ‘omwenteling’. Het is moeilijk voorstelbaar dat Achterberg een priapee en een vers als ‘Strophen’ kort na elkaar naar Houwink stuurde met het serieuze verzoek ze te beoordelen. De vraag: ‘Wat gebeurde er in 1925?’ is dan ook minstens zo interessant als de vraag: ‘Wat gebeurde er in 1937?’

Het is illustratief voor Middeldorps benadering dat hij deze vraag naar de biografie (want uit de gedichten zelf valt moeilijk een antwoord af te leiden) wél wil beantwoorden, maar dat doet op een indirecte manier. Achterbergs poëtische omwenteling in 1925 kan volgens hem verklaard worden uit zijn bevrijding van de strenge opvattingen over het zevende gebod. (‘Gij zult niet echtbreken’) die binnen de Gereformeerde Bond bestonden. ‘Zijn dichterschap kan zich pas vrij ontwikkelen als hij een godsdienstig probleem tot een poëzieprobleem transponeert.’ Kennelijk, maar Middeldorp zegt dat nergens, worstelde Achterberg met de opvattingen over erotiek en sexualiteit, en kennelijk vormde de vereniging van de ‘ik’ met de ‘u’ in het vers daarvoor een adequate oplossing. Het blijft echter vreemd dat deze dichterlijke oplossing (waarop al zijn latere poëzie in essentie teruggaat) zich in zo korte tijd aan de twintigjarige dichter voordeed - in een jaar bovendien waarin hij normaal belijdenis deed en lid werd van de Nederlands-Hervormde Kerk, die hij zijn hele verdere leven trouw zou blijven Vreemd is ook dat Middeldorp in dit verband niet wijst op het biografische feit dat Achterberg via de bloemlezing Nieuwe geluiden van Dirk Coster en de intensieve literaire vriendschap met Arie Dekker kennismaakte met de jongste poëzie.

Gerrit Achterberg

Uit Middeldorps behandeling van deze kwestie blijkt dat zijn verzet tegen een biografische benadering niet zo principieel kan zijn als hij zelf wel zou willen. Ook de titel van zijn boek wijst daarop: niet Het leven van Gerrit Achterberg (dat schijnt op het moment door Wim Hazeu geschreven te worden), en ook niet Het werk van Gerrit Achterberg, maar synthetisch De wereld van Gerrit Achterberg. Die wereld ligt weliswaar ‘besloten in de duizend gedichten van Achterberg’, dus in het werk, maar werd toch ook bepaald ‘door literaire traditie waarin zijn werk staat en door de levenskring waarin hij opgroeide’. Daar begint de schoen te wringen, en Middeldorp ziet zich in zijn aanval op de biografisten dan ook genoodzaakt een onderscheid te maken tussen de ‘particuliere’ en ‘algemene’ biografie. De literaire traditie en Achterbergs christelijke achtergrond behoren tot die algemene biografie, en ook zaken uit encyclopedie, woordenboek, krant en bijbel, en ook zijn jarenlange vriendschap met de Veluwse dominee Doornenbal (waaraan Middeldorp een hoofdstuk wijdt), maar weer niet zijn jarenlange verblijf in inrichtingen of het feit dat hij in de oorlog als studieobject aan studenten werd getoond. Een principiële lijn valt, kortom, moeilijk te trekken. Dat Middeldorp huiverig is voor biografische aandacht lijkt me terecht - hij is echter vooral huiverig voor biografische aandacht die in strijd is met zijn bewondering voor Achterbergs dichterschap.

Middeldorp ziet Achterberg in de eerste plaats als een ‘uniek’ dichter. Regelmatig geeft hij er blijk van dat hij hem door niemand geannexeerd wenst te zien. Zo verzet hij zich tegen de aantijging als zou Achterberg een Criterium-dichter zijn; Achterberg had weliswaar oog voor de gewone dingen, maar die werden bij hem ‘te ongewoon’ om hem nog een Criterium-dichter te kunnen noemen. Het zestienjarige meisje uit de reeks Zestien kan niet gewoon een begeerlijk minderjarig, laat staan een biografisch begeerlijk minderjarig meisje zijn; Achterberg beschrijft haar vooral omdat ‘de ik in zichzelf voelt dat hij in het dichterschap niet kan zonder de erotische relatie’. Evenzo wil hij Achterbergs werk beschermen tegen lezers die elke regel wel van een bijbelplaats zouden willen voorzien. Er moet onderscheid gemaakt worden tussen wat de dichter bedoeld heeft en wat de lezer graag wil lezen, al is hij het vreemd genoeg weer wel met C. Rijnsdorp eens dat ‘een gedicht er nog nooit bij verloren heeft, wanneer er belangrijke dingen in gelezen werden die er eigenlijk niet in staan’.

Dominee Riphagen

Middeldorp springt dus snel en op heel wat fronten voor Achterberg in de bres. Dat maakt zijn boek tot een gemakkelijke prooi voor methodologen of theoretische systeembouwers, maar tegelijk ook tot een veelzijdige introductie tot Achterbergs werk. Een essayist moet niet alleen beoordeeld worden naar de gronden

[p. 6]

waarop hij zoekt, maar ook en vooral naar wat hij vindt, en Middeldorp vindt in zijn veertien hoofdstukken erg veel.

Pièce de résistance van zijn boek vormen wel de hoofdstukken die gewijd zijn aan de volkomen verzuilde kring rond het rigide protestantse tijdschrift Opwaartsche Wegen, en aan de opvattingen die binnen de Gereformeerde Bond leefden. Die zijn bij mijn weten nog niet eerder zo uitgebreid, helder en humoristisch beschreven. De verhouding tussen de leer van de Gereformeerde Bonders en de poëzie van Achterberg is ingewikkeld genoeg. ‘Men zegt dat ik christelijke symbolen en figuren voor particulier gebruik beschouw. Natuurlijk! Anders betekent het toch niets,’ heeft Achterberg eens gezegd. Middeldorp toont aan hoe hij bijbelcitaten en -verhalen, typisch piëtistische woorden, beelden en leerstellingen aanwendt voor eigen gebruik. Veel van de typische Achterbergiaanse preoccupaties blijken teruggevoerd te kunnen worden op wat binnen de Gereformeerde Bond verkondigd werd: de gedachte dat alleen door de dood het leven is te verkrijgen, het geloof in de drieëenheid, de haast magische betekenis van het woord. Daarmee wordt biografisten vanzelfsprekend heel wat wind uit de zeilen genomen. De regel ‘Ik ben een moordenaar’ uit 1934 is dan geen vooruitwijzing meer naar ‘1937’, maar kan heel goed verklaard worden uit het op de kansel verkondigde besef dat ieder mens een Kaïn, een moordenaar, is. Het mooiste ‘bewijs’ voor de verstrengeling van Achterbergs idioom met dat van de Gereformeerde Bond levert Middeldorp met een tekst van dominee Riphagen waarin bijbelcitaten afgewisseld worden met citaten uit het werk van Achterberg: ze sluiten naadloos op elkaar aan.

Middeldorp vertelt graag, als een geduldige schoolmeester. Zijn uitgangspunten wisselen als gezegd nogal eens, maar in de vele interpretaties die hij geeft, streeft hij altijd naar helderheid, of, zoals hijzelf zegt, ‘zindelijke tekstkritiek’. Moeilijke plaatsen moeten ‘niet maar gauw met de mantel der polyinterpretabiliteit worden bedekt’; een interpretatie dient ‘met tekstuele en buitentekstuele argumenten’ verdedigd te worden, en daar valt niet veel meer tegen in te brengen dan dat hij de grenzen van de buitentekst niet precies aangeeft.

De veertien hoofdstukken vormen zo een staalkaart van mogelijke benaderingen van Achterbergs werk, variërend van variantenstudie tot christelijke achtergrond, van lezersreactie tot de analyse van één bundel. Zij zijn niet strikt biografisch, en nergens strikt ergocentrisch; niet wetenschappelijk verantwoord, maar nergens oppervlakkig. Middeldorps boek bevat dus wel enige voetnoten, maar helaas geen register. Het is bovenal leesbaar en helder, en geestig bovendien. De wereld van Gerrit Achterberg is, kortom, in alle opzichten een Synthese-deel, en wel een van de betere uit de reeks.