Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 10]

‘Een Invitatie van het Paleis? Dat zou een groot probleem zijn’
Walter van den Broeck nadert de Koning der Belgen in ‘Het beleg van Laken’

Walter van den Broeck en Koning Boudewijn. Tekening van Siegfried Woldhek

Toen België in 1980 honderdvijftig jaar bestond kon men niet voorzien dat de viering zou worden opgeluisterd met het verschijnen van een roman waarin de problemen der Belgen schrijnend werden geschetst: Brief aan Boudewijn van Walter van den Broeck. De schrijver laat de koning zonder protocollaire terughoudendheid zijn geboortedorp zien en ineens is voor iedereen zichtbaar wat er schuilgaat achter het schudden van handjes. Walter van den Broeck kreeg voor het boek de Henriëtte Roland Holst-prijs en schreef een tweede boek, ditmaal bevindt hij zich in de domeinen van het paleis te Laken. Het ziet er naar uit dat schrijver en majesteit ooit nog eens oog in oog komen te staan, al heeft dat nog niet plaats in Het beleg van Laken.

Piet de Moor en Paul Depondt

Na het succesrijke Brief aan Bouwdewijn drong zich een persoonlijke ontmoeting tussen de schrijver en de koning als het ware op. In dat boek kwam in's schrijvers dromen de Koning der Belgen op bezoek, in zijn geboortehuis. De schrijver had de koning een brief geschreven waarin hij het sociale decor van zijn jeugd in het Kempense Olen had opgeroepen. Een tegenbezoek kon niet uitblijven. In zijn nieuwe boek Het beleg van Laken lijkt zo'n ontmoeting in het verschiet te liggen. Op een dag wordt hij thuis opgehaald en naar het paleis gebracht. De koning krijgt hij echter nog niet te zien, en ook na meer dan vierhonderd pagina's hebben zij nog niet oog in oog gestaan. Hij bivakkeert in een chalet, binnen de muren van het koninklijk domein. Hij komt er tot dusver geheim gebleven anekdoten te weten, omdat een tuinman van het kasteel Schoonenberg en een zekere zonderlinge Loracq hem daarover inlichten. Het raadsel om en rond het Belgische vorstenhuis wordt vergroot, en de oplossing zal zich pas in een volgend of in volgende boeken aandienen. Het beleg van Laken maakt deel uit van een cyclus.

‘Het is eigenlijk een soort raamvertelling waarvan het beleg het grote raam is. Het is een situatie als uit de verhalen van de Kantelberg of de Decamerone: buiten woedt de pest, en binnen zonderen een paar mensen zich af en houden zich onledig met het vertellen van verhalen. Dat was mijn eerste opzet, om er losse verhalen van te maken. Maar ik vond daarna de uitdaging groter en ook prettiger om al die verhalen met elkaar te maken te doen hebben, zodat je een constante hebt die je vanaf de eerste bladzijde kunt doortrekken tot bij de laatste, door het verhaal van de tuinman, mijn eigen jeugdherinneringen, het verhaal van Loracq (over Schoonenberg en de aanleg van het domein), de gesprekken aan tafel. Op die manier wordt het coherent en krijgt het samenhang.’

Wat was de aanleiding om Het beleg van Laken te schrijven?

‘Dat is allemaal heel gek gegaan. Na Brief aan Boudewijn en een paar toneelstukken die daarop volgden, dacht ik eens iets korts te maken, iets van zowat tachtig of honderd bladzijden. Ik begin dus een autobiografisch verhaal op te zetten, maar na een bladzijde of twintig loopt dat vast. Dat vond ik heel verdacht. Ik zocht daarvoor een verklaring. Ik ontdekte dat ik voor bepaalde voorvallen nog niet de grootmoedigheid had om die publiek te maken. Niettemin heeft deze autobiografische aanzet mede tot het ontstaan van Het beleg geleid, al zitten de oorspronkelijke bladzijden er niet meer in. De idee nu om een tegenbezoek aan de koning te brengen was al ouder, die dateert van de periode dat ik Brief aan Boudewijn schreef. T oen had ik al de idee om de twee bewegingen te maken. Maar ik vrees dat ik mijn projecten op de een of andere manier altijd wat te ruim neem, dan loopt het wat uit de hand en duurt het langer dan ik verwacht had. Met Brief aan Boudewijn had ik echt de gelegenheid om iets afgeronds te presenteren, dat was één beweging. Maar voor die tweede beweging heb ik aan één boek niet genoeg, ook al omdat een Belgisch koninklijk paleis minder toegankelijk is dan mijn geboortedorp.’

Toch heeft de monarchie je de uitweg geboden, alweer eens...

‘Ja, ik hou me daar graag mee bezig omdat de monarchie ook een beetje symbolisch staat voor de problemen van dit land en deze tijd. Als er één familie wakker ligt over wat er morgen gaat gebeuren als er politieke verschuivingen zijn, is het ongetwijfeld de koninklijke familie. Wat gaat er gebeuren als wij morgen in België twee federale staatjes krijgen? Blijft Boudewijn of zijn opvolger koning van dit land, of wordt hij koning van Brussel, of van Laken? Dat is allemaal nog niet zo heel duidelijk.’

Audiëntie

Onderstel dat zou gebeuren wat in het boek beschreven staat. Je wordt op Laken uitgenodigd. Zou je de invitatie aanvaarden?

‘Dat zou een groot probleem zijn. Ik zou alle moeite van de wereld doen om daar niet op in te hoeven gaan. Een ontmoeting met de koning - dat heb ik in mijn vorige boek al geschreven - is eigenlijk iets onmogelijks. Wat we van elkaar zien is een rol die we spelen. Ik ontmoet een functie. Toen heb ik ook geschreven dat ik hem alleen maar via het schrift kan ontmoeten. Nu probeer ik die ontmoeting stap voor stap schriftuurlijk te organiseren. Laten we zeggen dat het einddoel is zo dicht mogelijk het koninklijke bewustzijn te benaderen, al schrijvend. Maar een persoonlijke ontmoeting interesseert me helemaal niet. Een ontmoeting op één of andere plechtigheid, dat zou nog gaan, maar stel dat je een privé-audiëntie zou krijgen, dan ben je eigenlijk al gebonden om daarover je mond te houden, dat zeggen ook alle politici. Dat zou in mijn geval niet

[p. 11]

kunnen, want ik zou daarover verslag moeten uitbrengen in het volgende deel.’

Maar stel je eens voor dat je de Grote Prijs der Nederlanden krijgt uit handen van Koning Boudewijn...

‘Als mijn project helemaal is afgelopen, maak ik daar verder geen bezwaar tegen. Tegen dat ogenblik heeft immers de schriftuurlijke ontmoeting al plaats gevonden.’

Zoals Zijne Majesteit in het boek kunnen we de vraag stellen: waarom schrijven?

‘Een definitief antwoord heb ik niet. Vandaar dat ik er in het boek niet uitkom maar gelukkig te hulp word gesneld door een derde die uit de gegevens die ik vooraf geef een soort voorlopige conclusie trekt. Van die conclusie zeg ik dat ik ze nog vaak ga herlezen, want ik weiger toch te geloven dat dit het laatste antwoord op de vraag “waarom” zou zijn. Ik weet ook niet of het mogelijk is om dat laatste waarom te achterhalen, maar ik kan me tot op heden nogal verzoenen met de conclusie van mijn briefschrijver.’ (‘We streven ernaar zo lang mogelijk te zijn. Dat is de enige en simpele waarheid over het zogenaamde mysterie Mens. Meer zinnigs valt daar niet over te vertellen.’)

Van die briefschrijver denkt iedereen dat het om de koning gaat. Niettemin werpt de briefschrijver op het einde van zijn conclusie de vraag op: waarom noemt u ons sire?

‘Dat is een beetje intrigerend, ja. Is het nu geen brief van de koning, dan hoef ik hem ook helemaal niet sire te noemen, komt hij wel van de koning, dan zou het kunnen dat ik me vergist heb in de houding van de koning. Het kan zijn dat de koning er helemaal niet op staat om met sire te worden aangesproken, als hij het echt over serieuze dingen heeft.’

Hoe is eigenlijk de historie afgelopen met het opsturen van je Brief aan Boudewijn aan de koning?

‘Zoals in dit boek beschreven staat. Omdat het een brief was, heb ik dat boek opgestuurd in het kleine postkantoortje van mijn geboortedorp. Ik stond daar in het rijtje, en dan heb ik dat aangetekend verzonden. Op het pakpapier schreef ik: ZEER MOOI BOEK. In plaats van drukwerk of zoiets. De juffrouw achter het loket vertrok geen spier, die plakte daar een foto op van de koning - toen een postzegel van vijftig frank - en dat pakketje vertrok naar het koninklijk paleis. Drie weken later kreeg ik een bedankbriefje van het kabinet van de koning. Ik werd bedankt voor de toezending van het ongetwijfeld mooie boek en vooral voor de mooie opdracht die ik daarin geschreven had. Maar die verklap ik niet, dat is iets tussen hem en mij natuurlijk. Ook met de belofte dat de koning het boek zeker zou lezen. Dat is een belofte die nog een paar honderd jaar goed blijft. Later is in een interview aan de hofmaarschalk gevraagd of de koning dat boek werkelijk gelezen had of tenminste onder ogen had gekregen. Toen heeft hij geantwoord dat ze toch wel een poos hebben geaarzeld. Ik neem aan dat ze het eerst met een paar mensen gelezen hebben, maar ze hebben het dan inderdaad doorgespeeld naar de koning. Wat een van de stellingen uit mijn boek illustreerde, dat er filters staan tussen de koning en het volk. Of hij het echt gelezen heeft, dat weet niemand.’

Stilleven

Hoe reageerde je geboortedorp Olen, de arbeidersbuurt, op Brief aan Boudewijn?

‘Dat was heel merkwaardig. Je kan ervan op aan dat het merendeel van die mensen nooit een boek leest. Maar dit boek hebben ze wel gelezen. Dat hebben ze ook massaal gekocht. Een boekhandelaar daar vlak in de buurt, in Herentals, kan dat getuigen. Er waren mensen die vijf tot tien stuks tegelijk kwamen halen. De oudere generatie van Olen en haar kinderen troffen daar iets aan wat ze heel goed herkenden. Allicht hebben ze dat uitgedeeld aan hun kinderen en kleinkinderen. Het hele klimaat dat daarin beschreven staat is weg, en diegenen die het gekend hebben, hebben er allemaal heimwee naar. Een aantal van die figuren is dood, maar diegenen die nog leven wonen ook niet meer in die arbeidersbuurt. Ze wonen aan de rand daarvan of een paar dorpen verder of in Herëntals. Die hebben allemaal heimwee naar dat kleine reservaat waar ze toch een flink deel van hun leven hebben gesleten. Andere mensen zeiden dat ze het boek met veel plezier hadden gelezen, maar dat wat ik over hen had geschreven toch niet helemaal klopte. Maar al de rest was juist. (Lacht.) Ik ben het een beetje gewoon, omdat ik mezelf nogal eens laat optreden, omdat mijn hele familie opdraaft in mijn boeken. Maar gewone mensen die hun hele leven op de fabriek hebben gesleten en zich plotseling in een boek aantreffen als personage, ja, dat is iets, dat overkomt niet iedereen. Dat gaat ook met verrassingen gepaard omdat iedereen van zichzelf een beeld heeft dat niet identiek is met het beeld dat ik ervan heb. Dat zet ook een heleboel mensen aan het denken, want als ik een ander beeld van hen heb, dan zal de buurman ook wel een ander beeld hebben. Dat vind ik wel een gezonde ervaring.’

Wordt die preoccupatie met het koningshuis op de duur geen obsessie?

‘Helemaal niet. Ik betrap me erop dat een heleboel informatie over het koningshuis, die je dus aantreft in allerlei familiebladen, mij ontgaat. Als ik ze toch onder ogen krijg, dan verzuim ik het om ze uit te knippen en bij te houden. Soms doe ik het wel, meestal niet. Een obsessie is het helemaal niet. Het is veeleer een soort literair spel. Zoals kunstschilders tot op heden van een tafel belegd met uitjes en preitjes en bloemkolen en daar een paar flessen naast nog altijd een stilleven op doek maken, zo maak ik van dat koningshuis gebruik.’

De namen die in je boek gebruikt worden - Loracq, d'Ubésor et cetera - zijn dat codes, sleutels die naar iets anders verwijzen?

‘Jawel, het zijn geen toevallige namen. Het zijn heel vaak vervormingen van namen die veelal uit de wereldliteratuur zijn geput. Er is wel iets mee uitgehaald. Als je echt de sleutels wil vinden dan moet je gaan spiegelen. Het boek is eigenlijk één groot spiegelpaleis. Het begint al met de ondertitel: een moorddroom. Dat is zo een woord dat je van voor naar achter en omgekeerd kunt lezen, en dat toch hetzelfde blijft. Het is niet telkens van achter naar voren lezen, er zijn allerhande transformaties. Ik heb een aantal personages uit heel beroemde boeken samengedrukt, de negatiefjes ervan op elkaar gelegd en dan doorbelicht tot ik een nieuw personage kreeg. Er zitten ook wel namen in die echt uit de realiteit naar voren zijn gekomen en waarmee ik dan iets uitgehaald heb. Maar het is de taak van de ijverige sleutelaar om daarachter te komen.’

Is het een spel of heeft het zijn belang?

‘Laten we zeggen dat de namen zelf elementjes zijn van een grotere opzet. Want het hele boek is een werken met spiegels en spiegelbeelden. Dat is misschien wel het grondthema. Ik heb dat gewoon tot in de details doorgetrokken.’

Verwijst de titel ook naar iets dat nog moet komen, of heeft hij enkel een spelfunctie? Het boek heet Het beleg van Laken, maar een van de hoofdstukken heet ook: ‘Hete Belg van Laken’, een ander ‘Hellegat kan beven’ en nog een ander ‘Hé, teelbal van 'n gek’.

‘Dat zijn spiegelbeelden van de titel natuurlijk. Ik wou eerst laten uitcomputeren hoeveel zinnige woordcombinaties met de letters uit “Het beleg van Laken” te maken zijn, maar iemand vertelde me dat dit ongeveer vier miljoen lijnen in beslag zou nemen. Dat is natuurlijk niet te hanteren. Dat heb ik opgegeven. Dan heb ik het scrabble-bord op tafel gelegd en iedereen die tijd en zin had begon te puzzelen. Een hele mooie, maar die ik niet kon gebruiken omdat hij in Nederland onverstaanbaar zou zijn, was: “BTK (Biezonder Tijdelijk Kader, tewerkstellingsprogramma van de Belgische regering), een halve nagel”. Ook dat is “Het beleg van Laken”. De bedoeling van die spelletjes is om een beetje in te gaan tegen het consumptielezen, het happen, het gretig verslinden van teksten zonder eigenlijk te weten wat je gelezen hebt. Dat is misschien het gevolg van te veel Dallas-kijken. Als reactie daarop vind ik dat je gerust een tekst mag schrijven die het lezen iets trager doet verlopen.’

B.V. Van den Broeck-De Winter

Er is een aanzienlijk aandeel geweest van de B.V. Van den Broeck-De Winter? In de verantwoording dank je haar.

‘Ik denk dat het voor de eerste keer is dat de B.V. Van den Broeck-De Winter - dat is een andere benaming voor mijn gezinnetje hier - zo intens heeft meegeleefd met het tot stand komen van die tekst. Dat was ook voor mij een nieuwigheid, omdat ik bij vorige boeken of stukken de neiging had om pas met zo'n tekst voor de dag te komen hier in mijn gezin, als hij klaar is. Ik heb dat wel altijd heel hinderlijk gevonden voor mijn huisgenoten, want die vragen zich dan af wat “die daar” in godsnaam daarboven zit te doen. Ik kon er ook moeilijk over vertellen, want je weet veel meer dan zij over die tekst. Bovendien is zo'n tekst ook niet definitief. Dat brengt mee dat je dan gaat aarzelen en denkt: hij is nog niet goed genoeg, ik hou het nog maar even boven. Maar dit keer heb ik ze eigenlijk opdrachten gegeven, ze gevraagd om dat of dat nog eens na te kijken als iemand toevallig naar de bibliotheek moest. En dan zijn er de tafelgesprekken die tussen de hoofdstukken voorkomen met vele citaten uit alles en nog wat. Dat is een reproduktie van de gesprekken die hier dagelijks gevoerd worden.’ (‘Vaarwel, mijn huisband, een kus nog gauw, mijn keuken voor een kus!’ ‘Trut.’ ‘Vaarwel, o broeder... nooit keer ik weer!’ ‘Doe niet zo nekkig, uw asem stinkt!’ ‘Laat ons zinken, samen met de koningin!’) ‘Nu is het al een paar keer gebeurd dat bezoek hier de wenkbrauwen fronste en zich afvroeg: waar hebben ze het in godsnaam over? Maar ik neem aan dat elk gezin in meerdere of mindere mate zijn eigen woordenschat heeft. In een van zijn dagboeken noteert Buddingh' een voorval over een van zijn zoons. Die noemt iemand interessant. Maar bij de familie Buddingh' staat dat woord voor gierig. Dat wordt een soort bargoens. Mijn kinderen zijn gek op de Hollandse cabaretiers. Ik denk dat mijn oudste zoon alle Wim Sonneveld-conferences uit zijn hoofd kent, en ook die van Freek de Jonge. Koot en Bie, dat is vaste prik en wordt op video opgenomen om nog eens een paar keer te bekijken. Daar blijven dan dingen van hangen in het huisgezin. Soms is het heel gek en bestaat een gesprek alleen maar uit citaten uit cabaretprogramma's of uit stripverhalen.’

In het boek speelt ook je hunker naar macht een rol. Geen vulgaire macht, maar toch het verlangen om de mensen in een groot opgezette regie naar je hand te zetten. Vroeger bijvoorbeeld door de fascinatie die uitging van je poppenspel, nu door het schrijven?

‘Ja, in mijn prille jaren heeft dat zeker meegespeeld. Via tekenen of poppenspel een soort macht krijgen over je omgeving. Het is een verlangen naar een soort macht om de mensen die dingen te laten doen die goed voor hen zijn. Het is niet de macht waar de kleine dictator naar streeft en die de hele boel wil laten opdraven voor zijn eigen genoegen. Maar door kleine ingrepen waardoor jezelf bijna onzichtbaar wordt. Vroeger zou ik er wel prijs op gesteld hebben dat iedereen wist wie de ingreep had gedaan, namelijk deze jongen. Dat hoeft dus niet meer. Het volstaat dat door een subtiele ingreep mensen zich plotseling anders beginnen te gedragen in goede zin, waar ze zelf beter van worden. Daartegenover staat het beleren van mensen, wat me intussen een compleet onbegonnen werk lijkt. Ik heb vrienden die andere mensen dag in dag uit aan tapkasten proberen te overtuigen van iets. Dat duurt dan een uur, tot de bier-en rookwalmen zijn opgetrokken. Dan doet iedereen verder waarmee hij al bezig was. In dat soort beïnvloeding geloof ik niet meer. Wel in een soort beïnvloeding die vrijwel onzichtbaar dient te geschieden. Die heel efficiënt is en die dus ook permanent op ons wordt toegepast, alleen niet met zulke zuivere intenties.’

Toch een schrijvende wereldverbeteraar?

‘Ja, een schrijvende wereldverbeteraar. Ik sta niet in de politieke praktijk om denkbeelden via een of andere weg hard te maken, zoals dat dan heet. Zolang de politieke partijen in elkaar zitten zoals ze in elkaar zitten ben ik voor politiek totaal ongeschikt. Ik vrees dat dit nog een poosje zal duren. Tenminste nog een jaar of tien, vijftien. Dan hebben we andere partijen, omdat we een andere economie zullen hebben.’

Tien jaar is niet zo lang...

‘Neen. Maar dan ben ik weer veel te oud en te weinig dynamisch om me van her naar der te slepen. Dat moet dan maar door anderen.’

■