Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 9]

E. Le Roy Ladurie

Een mislukte poging tot totaalgeschieclenis
Het bloedige carnaval van Romans

Het Carnaval van Romans, 1579-1580 door Emmanuel Le Roy Ladurie Vertaald door Frans de Haan en Barbara Herklots Uitgever: Bert Bakker, 425 p., f 45, -
Chris van der Heijden

Door bier en slaaptekort gekwelde schuddebuiken die spastische bewegingen maken op zelfmoordverwekkende muziek. Zo ongeveer denk ik over de feestneuzen die carnaval vieren. In een samenleving waar iedereen meer dan genoeg te eten heeft, waarin het katholicisme een laagje vernis is of op zijn best een herinnering aan een verleden tijd, en de gezagsstructuren steeds poreuzer zijn geworden, kan het carnaval geen betekenis meer hebben. In zo'n samenleving is het een lege huls die alleen maar volgepompt wordt met herrie, bier en frikadellen en enkele dure termen als ‘collectieve therapie’ of ‘uitlaatklep voor opgekropte agressie’.

Dat was vroeger anders. Weliswaar leerde je als katholiek jongetje dat het carnaval een laatste uitspatting was voordat de veertig dagen van saaiheid en vasten begonnen maar zo simpel lag het niet. Oorspronkelijk (ik zie even af van de talloze discussies over details en variaties) was het carnaval een festijn vol ideologie dat misschien nog het beste met een term uit de jaren zestig omschreven zou kunnen worden: repressieve tolerantie. Even werd alles toegestaan om daarna met des te meer recht de bankschroeven aan te kunnen draaien. In een of andere vorm bestaat dat verschijnsel in iedere samenleving: bedelaars worden even koningen, vrouwen trekken de broek aan, kinderen worden volwassen en de volwassene schuift achter de pappot. De omgedraaide wereld: in principe is dat de meest rolbevestigende die bestaat, want alleen omdat iedere positie vaststaat kunnen de verhoudingen omgedraaid worden. Tenslotte zal de vader geen moment verwachten dat de zoon werkelijk het gezag over wil nemen en, als hij daar wel bang voor is... Daar ligt precies het probleem van het carnaval in een veranderende wereld; daar ligt ook de reden dat de kerk dit oeroude feest met drank en voedsel overgoot: er hoeft maar iemand te zijn die fictie en werkelijkheid verwart, er hoeft maar iets te wrikken in de bestaande verhoudingen, er hoeft maar iets ingrijpend te veranderen of het gaat verkeerd. Dat gebeurt dan ook in die prachtige Caribische roman van Earl Lovelace die In de Knipscheer vorig jaar publiceerde (De dans van de draak); dat gebeurde dan ook in Romans, iets meer dan vierhonderd jaar geleden.

Verbroedering

Zoals ieder jaar liepen daar tijdens het carnaval een aantal reynages door de stad, paraderende groepen met een aanvoerder (el rey, le roi, prins carnaval dus), een blazoen en een flinke dosis lef. In principe waren die groepen georganiseerd naar de gilden maar in tijden van nood of gemeenschappelijke belangen kon er tijdelijk een verbroedering optreden tussen verschillende reynages. Dat gebeurde ook in de jaren zeventig van de zestiende eeuw; er waren gemeenschappelijke grieven: nog altijd betaalde de adel geen belasting en dat was des te kwalijker omdat de economie slecht ging (denk ook aan het hongerjaar 1566 en zijn nasleep hier te lande) en er juist steeds meer geld nodig was (de koningen centraliseerden, vormden staande legers en een parate bureaucratie). Daar kwam dan nog bij dat de religie als splijtzwam en bindsteen werkte, nieuwe verbonden maakte en andere verwoestte. Kortom, een samenleving in beroering. Tijdens het carnaval van 1579 kozen de lakenwerkers van Romans (daarom?) een ‘prins carnaval’ die wel iets anders van plan was dan carnaval-vieren in onze betekenis van die term. Hij heette Jean Serve, bijgenaamd de kaatser (le paumier), was meester van het gilde, een mannetjesputter en - wat belangrijker is - iemand die op de sociale ladder aan het klimmen was, flink aan het klimmen zelfs en voorlopig zijn plafond bereikt had. Want dat was misschien nog wel de belangrijkste grief van de handwerkslieden waartoe ook Paumier behoorde: dat zij buiten de kring gesloten werden waar ze naar eigen mening (bijna) toe behoorden, die van de burgerij. Hoe dan ook, Paumier bleek tijdens het carnaval van 1579 in staat om flink wat macht naar zich toe te trekken, maar op welke manier hij dat deed blijft ook in de studie van Le Roy Ladurie onduidelijk. Om dat helder te ontleden was de chaos in en rond Romans wellicht ook te groot: hugenoten, adellijke legers en boerenliga's buiten de stad, talloze rivaliserende facties daarbinnen. Een kluwen waar Paumier als de sterke man uit te voorschijn komt. Maar dan, als hij enkele maanden de macht in handen heeft, verschijnt de koningin-moeder in de stad. Wat te doen? Buigen voor de adel, de hoogste adel? Het gebeurt: de opstandelingen zwichten, Paumier spreekt met Catharina en buigt eveneens. De carnavaleske opstand wordt gesmoord, de vroede vaderen (die verdomde burgers dus) krijgen de touwtjes weer in handen. Maar ze zijn bang geworden voor een herhaling en een werkelijke ontsporing van deze grap met de grimas van de dood: ze zinnen op wraak! Dat doet vooral rechter Guérin, voornaamste tegenspeler van Paumier en een belangrijke getuige in dit boek. De gelegenheid tot wraak doet zich tijdens het carnaval van het jaar daarop voor: op vastenavond wordt Paumier doodgeschoten. Aswoensdag daalt in alle somberheid over het stadje. Rechter Guérin neemt het roer weer in handen, pakt de aanhangers van Paumier flink aan en drijft enkele tientallen van hen de dood in. Met een diep ingesiagen trauma wordt het stadje weer rustig.

Stroperig

Dat zijn in het kort de feiten waaromheen Le Roy Ladurie 420 dichtbedrukte pagina's geassembleerd heeft. Daarin staat te lezen (ja, wat staat er eigenlijk niet in?) wie de betrokken personen precies waren, welke groepen hen steunden, op welke bronnen dit verhaal gebaseerd is, hoe het afliep en nog veel meer: hoeveel mensen er in Romans woonden, hoeveel ze verdienden, hoeveel belasting ze betaalden en in hoeverre dit uit de hand gelopen carnaval in de revolutietheorie van mijnheer X of Y past. Het zal uit deze wijze van weergeven duidelijk zijn dat ik geen liefhebber van dit boek ben en met stijgende verbazing de plek ervan op de toptien bekeken heb. Het is zo saai, het is zo slecht geconstrueerd, het is zo stroperig geschreven. En dat terwijl een snelle montage met evenwichtige tussenbetogen een fenomenaal boek op had kunnen leveren. Want één ding heeft Le Roy Ladurie ondertussen wel bewezen: hij is verduiveld handig in het opsporen van de goede bronnen.

Afgezien van de slaapverwekkende stijl en vormgeving zijn er nog minstens twee meer inhoudelijke punten van kritiek te geven. Dit Carnaval van Romans is mislukt omdat het halfslachtig is: het is geen politieke geschiedenis, evenmin sociaal-economisch of mentaliteitshistorisch. Het is wat de eerste zin zegt, ‘totaalgeschiedenis’. ‘Lange tijd is het mijn droom geweest de geschiedenis van een kleine stad te schrijven, van Romans bijvoorbeeld.’ Integrale geschiedenis noemde Jan Romein dat en ook al is zijn Breukvlak misschien niet het meesterwerk waarvoor het in Amsterdam doorgaat, het is in ieder geval helder en gestructureerd. Totaalgeschiedenis kan natuurlijk niet bestaan, er kan hoogstens een poging toe ondernomen worden en de historicus die er aan begint, moet dat onderkennen. Zo niet, dan verslikt hij zich in zijn droom, zoals Le Roy Ladurie.

Er is nog een punt: het carnaval. Dit soort roerige momenten als in Romans in 1580 zijn in de geschiedenis natuurlijk schering en inslag. Dat is dan ook niet het unieke of bijzondere aan het gebeuren. Dat is namelijk dat dit zich tijdens het carnaval afspeelt en niet op een doordeweekse dag. Wie daar meer over wil weten kan onder meer terecht bij de studie van Herman Pleij over Het gilde van de Blauwe Schuit en het oude, maar prachtige boek van Hiram Haydn met de titel The counter-renaissance: vooral aan het eind van de vijftiende en in de loop van de zestiende eeuw werd veel scherpe kritiek in de vorm van satire, omkering, ridiculisering enzovoort geuit. Het narrenschip van Sebastian Brandt, de Spaanse picaro, de lof der zotheid van Erasmus en de intellectuele poep- en zuiphumor van Rabelais, het zijn slechts enkele aanduidingen van een boeiend maar complex probleem waarvan dit carnaval van Romans - denk ik - ook een aspect is. Maar die link laat Le Roy Ladurie helemaal liggen. Doodzonde.

■