Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 5]

Rigoureus kiezen voor de principiële menselijke waardigheid
Juan Goytisolo, een Spanjaard met tegenzin

Juan Goytisolo

In Brussel speelt zich tot en met december een mammoetfestival af onder de titel Europalia '85 Espana. De activiteiten en manifestaties die in deze periode plaatsvinden, hebben alle de Spaanse cultuur tot onderwerp. Van de literaire onderdelen van dit cultuurfestival is de Europalia-literatuurprijs een van de belangrijkste. Deze zal op 15 oktober uitgereikt worden aan Juan Goytisolo (1931) voor zijn gehele oeuvre. Goytisolo wordt beschouwd als de leidende figuur van de Spaanse literaire ‘Generatie van 1950’. De meeste van zijn boeken zijn in het Nederlands verkrijgbaar. Onlangs verscheen van hem bij Meulenhoff de roman De Identiteit, waarin hij zijn ambivalente gevoelens tegenover zijn geboorteland schetst aan de hand van persoonlijke herinneringen en reflecties over de onmacht van de politiek.

De Identiteit door Juan Goytisolo Vertaling en nawoord: Ton Ceelen Uitgever: Meulenhoff, 412 p., f 45, -
Maarten Steenmeijer

In 1956 keert de Spaanse schrijver Juan Goytisolo (1931) zijn vaderland voorgoed de rug toe. De redenen voor zijn vrijwillige ballingschap zijn niet alleen van politieke aard. Het was, zo heeft hij later gezegd, ook een ‘morele, sociale, ideologische en seksuele ballingschap’. De abstracte formulering herbergt een reeks persoonlijke en maatschappelijke ervaringen die het moeilijk maken Goytisolo's werk los van zijn leven te zien.

Juan Goytisolo stamt uit een welgestelde Catalaanse familie. In dit bekrompen, conservatieve, katholieke milieu voelt hij zich al op jonge leeftijd niet op zijn plaats. Met zijn vader kan hij niet ópschieten. Pas na zijn dood bedenkt Goytisolo dat zijn vader niet alleen maar de starre, rechtlijnige, zieke man was die hij zag. Zijn moeder overlijdt tijdens een bombardement in de burgeroorlog. Juan is dan zeven jaar oud.

Zijn schooltijd tussen de paters en zijn studententijd in een pover academisch klimaat maken van hem een teruggetrokken mens. Ook in zijn taal voelt Goytisolo zich geïsoleerd. Hij leeft in een streek waar twee talen worden gesproken, het Spaans en het Catalaans, waarvan hij er slechts één beheerst, het Spaans. Maar het Spaans dat gesproken wordt in Catalonië wordt door eentalige Spanjaarden als inferieur beschouwd. Dit gevoel van minderwaardigheid zal ertoe bijgedragen hebben dat Goytisolo zich pas laat begint te interesseren voor de Spaanse literatuur en dan ontdekt dat deze veel indrukwekkender is dan hij vermoedde. Tijdens de jaren van het onbevangen, gretige lezen jaagt Goytisolo echter nog uitsluitend op de slechts clandestien te verkrijgen moderne buitenlandse literatuur: Proust, Kafka, Malraux, Gide, Camus, Sartre, Dos Passos, Hemingway, Faulkner. De vertrouwdheid met het werk van deze auteurs zal zeker van invloed zijn geweest op Goytisolo's besluit zijn heil buiten de Spaanse grenzen te zoeken.

De herinneringen aan de periode tot zijn vrijwillige ballingschap heeft Goytisolo onlangs gepubliceerd onder de titel Coto vedado (letterlijk Verboden terrein, het wordt gebruikt op bordjes bij terreinen waar het verboden is om te jagen; 1985). De memoires beginnen met zijn overgrootvader. De verhalen die de kleine Juan van zijn familie krijgt opgediend, maken deze patriarch tot een held: hij was naar Cuba vertrokken en wist zich daar in een mum van tijd op te werken tot een van de magnaten van de Cubaanse suikerindustrie. Als hij begin twintig is, krijgt Goytisolo familiedocumenten onder ogen die hem tot zijn ontsteltenis onthullen waarop het imperium van zijn overgrootvader berustte: slavenarbeid. Het maakt de kloof tot zijn familie, die in de burgeroorlog de nationalistische zijde had gekozen, onoverbrugbaar. Maar hoezeer Goytisolo zich al gedistantieerd heeft van zijn familie, schuldgevoelens over zijn afkomst blijft hij houden.

In zijn Parijse ballingschap wordt Goytisolo tegen wil en dank nog meer Spanjaard dan toen hij nog in zijn vaderland woonde. Als schrijvende balling wordt hij in Frankrijk onmiddellijk gedoodverfd als kopstuk van het verzet tegen het franquistische regime. Als de Algerijnse kwestie zich aandient begrijpt Goytisolo hoe broos en grillig de Franse interesse voor Spanje is: van de ene dag op de andere heeft alle aandacht zich van de Spaanse repressie naar de Franse kolonie verplaatst. Spanje was alweer uit de mode.

Sociaal-realisme

Zoals iedere fatsoenlijke Spaanse schrijver in die tijd schrijft Goytisolo, geïnspireerd door de lectuur van Marx, Lukács en Gramsci, romans en verhalen die op ondubbelzinnige wijze getuigen van zijn politieke betrokkenheid. Het is de tijd van het sociaal-realisme, dat de auteurs voorschrijft hun literaire ambities op een zijspoor te zetten. Hun voornaamste taak is de armoede, onrechtvaardigheid en onvrijheid van de Spaanse samenleving zo realistisch en begrijpelijk mogelijk te portretteren. Dit dictaat plaatst bijna alle schrijvers voor een dilemma waarvan zij zich pas later ten volle rekenschap zullen geven: zij dienden een zo werkelijkheidsgetrouw mogelijk beeld te geven van een wereld die zij alleen van buiten kenden. Immers, schrijvers behoorden doorgaans niet tot het milieu van arbeiders, boeren, zigeuners, vissers of krottenwijkbewoners, de mensen over wie zij schreven.

Het sociaal-realisme wordt door velen als een mislukte onderneming beschouwd, omdat het zijn pretenties niet waar heeft kunnen maken. Niet alleen worden er vraagtekens gezet achter het etiket realistisch, ook hebben deze romans en verhalen geen enkele fundamentele verandering tot stand weten te brengen. De Spaanse literatuur zou er slechts werken aan overgehouden hebben die geen individuen maar stereotypen neerzet (de armen, de rijken, de politiek, de clerus), zwartwittekeningen geeft (het gezag - staat, kerk en kapitaal - deugt per definitie niet, iedereen die aan de andere kant van de lijn staat is slachtoffer en kan dus geen kwaad doen) en idealiseert, kortom werken van een mager literair gehalte.

Ook Goytisolo zelf heeft zich van de werken gedistantieerd die hij in deze periode schreef. Hij noemt ze geringschattend zijn jeugdwerken. Toch zijn de romans Rouw in het paradijs (1955, Nederlandse vertaling 1961) - over een groep weeskinderen in de burgeroorlog die de wereld van de volwassenen imiteren, met alle tragische gevolgen van dien - en De trek (1958, Nederlandse vertaling 1961) - een portret van een krottenwijk in Barcelona - nog steeds belangwekkend, omdat ze op hartstochtelijke wijze getuigen van een verontwaardigde rebellie tegen een geïsoleerde, vastgelopen en onrechtvaardige samenleving en ook omdat Goytisolo toen al van zijn buitenlandse voorbeelden het een en ander had geleerd over het schrijven van romans.

De trek is Goytisolo's laatste sociaalrealistische roman. In de roman Het eiland (1961, Nederlandse vertaling 1962) en in de novellenbundel Fin de fiesta (Het feest is afgelopen, 1962) zitten de hoofdpersonen Goytisolo dichter op de huid en is er dan ook voor het eerst ruime aandacht voor de gedachtenwereld van zijn personages. De voornaamste thema's zijn relatieproblemen en het frustrerende besef van machteloosheid tegenover de armoede en de verstikking van de ‘Vijfentwintig jaar Vrede’ die Franco had gebracht. Deze frustratie wordt in de verhalen die Goytisolo toen ook schreef over zijn reizen door het vergeten zuiden nog versterkt door het onvermogen om werkelijk contact te krijgen met de slachtoffers van de armoede.

Ondertussen raakt Goytisolo er geleidelijk van overtuigd dat Spanjes kwalen niet synoniem zijn met het probleem Franco. Spanje begint grondig te veranderen, maar niet zoals links zich dit had voorgesteld: het was niet zo dat de arbeiders op het punt stonden om massaal in opstand te komen, om de lang verwachte klassenstrijd aan te vangen. Het strijdbare Spanje blijkt een mythe, want de revolutie komt uit een heel andere hoek: de technocratische. Het militaire en economische isolement wordt doorbroken, op grote schaal trekken Spaanse gastarbeiders naar het buitenland, de industrialisatie komt op gang, de buitenlandse toeristen overspoelen met miljoenen tegelijk de Spaanse stranden. Spanje begint te moderniseren en te veranderen in een tweederangs consumptiemaatschappij, met echter nog steeds dezelfde fundamenten van onrechtvaardigheid en repressie waarop het land al eeuwen rustte.

Deze ideeën worden Goytisolo, die al vervreemd was van zijn familie en van zijn studentenvrienden, niet in dank afgenomen door clandestien links. Hij belandt in een crisis die hem doet verlangen de navelstreng met Spanje volledig door te knippen. Goytisolo noemt zich, de door hem zeer bewonderde dichter Luis Cemuda parafraserend, een ‘Spanjaard met tegenzin’. In deze periode schrijft hij zijn meest autobiografische roman, Senas de identidad (1966), die nu in het Nederlands is verschenen onder de titel De identiteit. Een parallel trekkend met zijn persoonlijke ervaring stelt hij dat deze roman zijn eerste volwassen werk is.

Reconstructie

Hoofdpersoon van De identiteit is Alvaro Mendiola, die gezien zijn leeftijd, afkomst, jeugd, studentenleven, ballingschap en engagement als Goytisolo's alter ego beschouwd kan worden. Dat Goytisolo zijn hoofdpersoon een andere naam heeft gegeven, dat hij hem bovendien nooit over zichzelf in de eerste persoon laat spreken maar hem zichzelf vermanend laat toespreken (‘Ontruk dit beeld aan de vergetelheid’; ‘Hou je in, sla niet door’), hem over zichzelf in de tweede persoon laat spreken (‘Onverwachts had de angst je besprongen dat zij je voor een sadist zou houden’) en in de derde persoon over hem schrijft, het zijn procédés die in overeenstemming zijn met de essentie van deze tekst: het verleden oproepen om er vervolgens afstand toe te scheppen en zich ervan te bevrijden. De identiteit is

[p. 6]

een fragmentarische zelfanalyse die de verloren tijd probeert te reconstrueren, niet om hem te behouden, maar om hem te vernietigen: ‘Net als hij wilde je breken met alles wat je cadeau had gekregen al datgene wat zij je ongevraagd hadden gegeven.’

Alvaro's reconstructie van zijn verleden vindt plaats in de zomer van 1963. Hij is tweeëndertig, zijn gezondheid is delicaat. Een halfjaar eerder heeft hij in Parijs min of meer door eigen schuld een hartaanval gekregen die hem bijna het leven kostte. Alvaro is naar zijn vaderland teruggekeerd, niet omdat ‘de omstandigheden veranderd waren en je vrijwillige verbanning zin en betekenis had gehad, maar omdat allengs je reserves om te wachten waren opgeraakt en je eenvoudig bang was om te sterven’. Hij trekt zich terug in het buiten van de familie bij Barcelona. In het verlaten huis vindt hij aanknopingspunten voor zijn terugblikken: foto's, documenten, een atlas, vriendenbezoek.

Alvaro voelt zich al heel jong niet op zijn plaats. De verhalen die zijn kinderjuffrouw vertelt over kind-martelaren bieden uitzicht op ontsnapping uit zijn geborneerde milieu: eindelijk een kans om held te zijn! Veel indruk maken ook boeken als Het verval van het Westen en De ondergang der blanke naties. Ze prikkelen de ‘bevrijdende, purgerende haat’ die hij nu, in 1963, weer probeert op te roepen.

Zijn vijand wordt steeds groter. In zijn studententijd en in ballingschap voegt het franquistische regime zich bij zijn familie. Als hij zich realiseert dat het franquisme geen incident is, maar onderdeel uitmaakt van een diepgewortelde traditie, die door het ontluikende Spaanse Wirtschaftswunder gecontinueerd zal worden, dan beseft hij dat niet alleen het Spaanse heden zijn tegenstander is, maar ook het verleden; niet alleen de nationalisten, maar ook de republikeinen. Het Spaanse karakter is verdoemd en ongeneeslijk ziek: ‘Wij Spanjaarden dragen het egocentrisme, de afgunst en de kwaadaardigheid in het bloed met ons mee; als de Spaanse samenleving intolerant is, dan is dit vooral te wijten aan het feit dat er een verborgen manicheeër in het hart van elke Spanjaard schuilt.’

Het tragische van Alvaro is dat zijn leven tot nu toe grotendeels in het teken heeft gestaan van een strijd voor een beter Spanje: het illegale studentenverzet in Barcelona, het ballingenverzet in Parijs, de hulp die hij emigranten bood, de documentaire over de Spaanse emigratie waar hij aan heeft gewerkt... Het valt hem moeilijk zich los te maken van deze rol, omdat hij nog nauwelijks een idee heeft van de richting die hij nu op moet gaan en omdat hij zich schuldig voelt tegenover zijn vrienden die niet naar het buitenland zijn vertrokken, maar doorgegaan zijn met hun activiteiten tegen het franquistische regime. Enkelen van hen zijn opgepakt en gemarteld, zoals te lezen is in de uitgebreide politiedocumenten in De identiteit. Schuldig voelt hij zich eveneens tegenover de arme Spanjaarden in het zuiden van Spanje met wie hij contact heeft gezocht voor zijn documentaire over de emigratie. Hij weet precies wat hij moet doen om vriendschap met ze te sluiten, maar eveneens is hij zich ervan bewust dat hij ze snel weer vergeten zal zijn na het afscheid.

Misschien is dit schuldgevoel er de oorzaak van dat Alvaro soms in wel erg geëxalteerde termen spreekt over ‘vlotters, boeren, kolenbranders en houthakkers’, kortom mensen die niet tot zijn milieu horen. Ik krijg koude rillingen als ik dit soort padvindersproza lees: ‘Maanden en maanden van gedwongen werkloosheid hadden een energie opgehoopt die zich fier ontlaadde, begeleid door stemmen en deuntjes, de voorouderlijke, primitieve ballade van mannen die sedert eeuwen gewend waren aan een hard en vrij bestaan, van een wild, ontembaar individualisme.’ Enzovoorts.

Verontwaardiging

Hoe zwaar zijn geweten nog op hem drukt blijkt als Alvaro in het buiten van zijn familie bezoek krijgt van oude vrienden. Ze vertellen hem dat professor Ayuso dood is, de docent die in hun studententijd een stichtend voorbeeld van integriteit was. In tegenstelling tot Alvaro heeft professor Ayuso wél gevangenschap en vervolgingen moeten ondergaan.

Tijdens de begrafenis wordt Alvaro geconfronteerd met een van de vele manieren waarop het franquistische regime het republikeinse verleden tracht uit te wissen: de graven van republikeinse verzetsstrijders zijn bedekt met een laag kalk, zodat zij veroordeeld zijn om zelfs na hun dood nog in de clandestiniteit te blijven. Het is niet het enige voorbeeld in De identiteit waarin Alvaro de gestorven republikeinen in ere tracht te herstellen. Alvaro's verontwaardiging geeft aan dat zijn verlangen om met Spanje te breken nog steeds op gespannen voet staat met zijn betrokkenheid bij de slachtoffers van de Spaanse tragedie.

Toch trekt Alvaro uit zijn overtuiging dat Spanje niet meer te redden is de conclusie dat zijn bestaan tot dan toe ongerechtvaardigd is geweest. Nu zijn verleden in kaart is gebracht staat hij voor de vraag hoe hij van zijn leven alsnog een gerechtvaardigd bestaan kan maken. Na zijn reizen door West-Europa staat voor hem vast dat zijn heil niet in de ‘industriële religie’ van de Europeanen ligt, het voorland van Spanje. (Ruim twintig jaar later moet men Alvaro overigens gelijk geven in zijn voorspellingen over de toekomst van Spanje.) Voor zijn terugkeer naar Spanje heeft hij zelfmoord overwogen. Maar Alvaro is te opstandig en te moralistisch om zijn bestaan onvolledig te beëindigen. Als hij in een anoniem ziekenhuis in Parijs herstelt van zijn hartaanval, ontwaart hij de kiemen van zijn redding: in het ‘duistere universum’ van de paria's, van de miskenden: de wereld van de Arabieren en negers die in de bedden om hem heen liggen.

De bevrijding voltrekt zich niet in De identiteit. Alvaro's des-identificatie is niet meer dan een aanloop. Het verleden en zijn schuldgevoelens drukken nog te zwaar op hem. Bovendien denk ik dat hij zijn bekentenisdrang, de weg die hij voor zijn bevrijding heeft gekozen, op een aantal punten niet in voldoende mate heeft gebotvierd. In de eerste plaats zijn biseksualiteit. Over de ups en downs in zijn verhouding met Dolores is hij heel openhartig. Over zijn homoseksuele contacten is hij daarentegen zo summier, dat je er gemakkelijk overheen leest. Veelzeggend is het dat Goytisolo in Coto vedado naar mijn weten voor het eerst openhartig over zijn homoseksuele gevoelens schrijft.

Ook vind ik dat Alvaro wel erg makkelijk heenstapt over de ziekelijke trekjes in zijn vernietingsdrang. De bloederige verhalen over kind-martelaren die hij als kleuter hoort, roepen niet alleen onrust, maar ook geluk op. Alvaro's fascinatie voor geweld verlaat hem niet, waardoor

Vervolg op pagina 16