Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 17]

De kop in het zand
Het dagelijks leven van de blanken in Zuid-Afrika

Waiting. The Whites of South Africa door Vincent Crapanzano Uitgever: Random House, Importeur: Van Ditmar, 359 p., f 59,20 IN WHOSE INTEREST? A GUIDE TO U.S.-SOUTH AFRICA RELATIONS door Kevin Danaher Uitgegeven door het Institute for Policy Studies, Washington DC, 280 p., f 37,50
Jan Stoof

Een antropoloog gaat naar Zuid-Afrika. Hij vestigt zich daar in een dorpje tussen de blanken en spreekt met ze. Urenlang, dagenlang, over uiteenlopende onderwerpen. Over de werkelijk beste bedoelingen van de voorvaderen, bijvoorbeeld. ‘Driehonderd jaar geleden, toen we naar Zuid-Afrika kwamen, hebben we een fout gemaakt. We hebben de zwarten niet afgeschoten. Mijn voorvaderen waren godsdienstige mensen. We hebben zo goed mogelijk getracht om de Hottentot en de Bosjesman het christelijk geloof bij te brengen. We hebben ze werk gegeven. We hebben ze onderwezen. Als je ons met andere landen vergelijkt, zul je zien dat we het enige land zijn dat zijn primitieve bevolking niet heeft uitgemoord. We zijn het enige land waar de blanken in de minderheid zijn.’

‘De studie Waiting,’ schrijft Vincent Crapanzano in zijn inleiding, ‘gaat over de effecten van overheersing op het dagelijks leven, niet het dagelijks leven van de overheersten, maar dat van de overheersers.’ Ondanks alle veranderingen die Zuid-Afrika doormaakt, ondanks de tot nu toe van de gebruikelijke gang van zaken afwijkende gebeurtenissen, zit Zuid-Afrika in een periode waarin de tijd bijna lijkt stil te staan, gevangen in een wachten dat voor de blanken vol is van angst en de zwarten hoop biedt, de hoop dat de tijd met hen is. Voor de kleurlingen en de Indiërs, merkt Crapanzano scherp op, is het wachten gevuld met hoop én vrees. Maar Waiting gaat niet expliciet over zwarten, kleurlingen of Indiërs. Het gaat over blanken die, terwijl ze angstig wachten, ‘het vermogen verloren hebben om zichzelf zover opzij te zetten dat ze in staat zijn om zich op een creatieve manier open te stellen voor de complexe en altijd onzekere werkelijkheid om hen heen’.

Wyndal, zoals Crapanzano het dorpje noemt waar hij zijn onderzoek hield, telt ongeveer duizend blanke inwoners. Buiten het dorpje, in een eigen dorp eigenlijk, bevinden zich een tweeduizend kleurlingen. Zwarten zijn er nauwelijks, Wyndal ligt in de Kaapprovincie, ten noorden van Kaapstad. In de Kaapprovincie wonen voornamelijk kleurlingen en blanken; het waarom laat zich raden - sinds 1652 hebben de oorspronkelijke en de nieuwkomende bevolking ruim de kans gekregen zich met elkaar te vermengen, zij het niet via de samenlevingsvorm die het merendeel van Crapanzano's gesprekspartners nog steeds als de enige juiste ziet: het huwelijk.

Zoals bekend heeft de kleurling geen baat bij de blanke wortels aan zijn stamboom, hij telt evenmin mee als de zwarte of de Indiër. Niet dat de kleurling het leven niet wordt gegund. Gesprekspartner Beatrix Roussouw, een Afrikaander boerin, geeft dat aan terwijl ze haar standpunt tegen abortus toelicht: een door een zwarte verkrachte blanke vrouw moet het recht hebben om zich te laten aborteren. Een blanke vrouw die door een blanke wordt verkracht (dat schijnt ook voor te komen!) zou niet geaborteerd mogen worden, evenmin als een zwarte vrouw die door een blanke is verkracht. Beatrix verklaart zich evenwel vierkant tegen interraciale huwelijken en is vol lof voor de door de regering aangestelde verpleegster die, met verve en gratis, condooms en anticonceptiemiddelen en -injecties verstrekt aan kleurlingvrouwen.

Culturele eigenheid

Dat de blanke bevolking, althans de vijfendertig volwassenen en twee kinderen die Crapanzano opvoert, weinig op heeft met de haar omringende en dienende kleurlingen, laat zich gemakkelijk raden. Fascinerend echter zijn de denkpatronen die leiden tot het afsluiten van de blanke samenleving voor de andere Zuidafrikanen. Die denkpatronen zijn, anders dan voor de hand ligt, niet verankerd in een puur, makkelijk aanwijsbaar racisme. Ze zijn gebaseerd op noties omtrent culturele eigenheid, op goddelijke uitverkiezing, op de historisch gegroeide rechten van - vooral - de Afrikaanders, op - in een uiterste geval - de opvatting dat nietblanken een niet via Adam lopend ras zijn: ‘Ze stammen van de apen af.’

Verdeeld over hoofdstukken als ‘Het verleden’, ‘Opvoeding’, ‘Geweld’ en ‘De toekomst’ laat Crapanzano zijn gesprekspartners hun meningen geven. Dit procédé levert een fascinerende reeks korte verhalen op waaruit twee elementen steeds weer naar voren komen. De zelfingenomenheid van de blanken, waarbinnen overigens weer de neerbuigendheid zit van de Afrikaners tegenover de blanken van Engelse afkomst, en hun fundamentalistisch geloof, dat wordt gebruikt om het gelijk te onderbouwen. Wat zich dan tegenover de lezer langzaam aftekent, is een samenleving van maatschappelijk blinden, die zich omringd weten door mensen die ze niet als hun gelijken kunnen of willen beschouwen.

Een zwart meisje bezig met een intelligentietest voor werk in de goudmijn van Carltonville

Wanneer ze, door het dagelijks nieuws daartoe gedwongen of door Crapanzano daarom gevraagd, over hun toekomst moeten nadenken, kunnen ze dat maar met moeite. Hennie, de Anglicaanse dominee van Afrikaner afkomst, geeft toe dat de zwarten niet terug kunnen naar hun thuislanden. ‘Dat is een zaak die aandacht behoeft.’ Openlijk zeggen dat de zwarten (en de kleurlingen) dus maar het beste gewoon als volwaardige staatsburgers in de maatschappij kunnen worden opgenomen, zover komt ook deze verlichte geestelijke niet, tekent Crapanzano nors aan.

Met recht, die aantekening, valt na lezing van Waiting te concluderen. Met recht, want hoewel het wachten al heel lang duurt (in 1779 begonnen de Kafferoorlogen al, grensgeschillen met de Xhosa en in 1912 werd het African National Congress, de oudste zwarte verzetsbeweging, opgericht), zijn er in ieder geval in Wyndal geen blanken die enig bruikbaar idee hebben over hun sociale en politieke toekomst. En in plaats van die ideeën te vormen, verschuilen ze zich in diep gebed of, in het beste geval, achter een enkele goede daad tegenover de gekleurde medemens: ‘We hebben de kleurlingvrouwen geleerd hun huizen op te sieren met planten.’ Naast de beschrijvende studie van Vincent Crapanzano kan een meer op cijfers gebaseerd werk geen kwaad. Daarvan zijn er vele, maar Whose Interest, van Kevin Danaher, is een van de aardigste. Het is A Guide to U.S.-South Africa Relations en lijkt daarom voor Nederlanders van minder belang. Het is echter wél van belang, al is het alleen maar omdat het een overzicht geeft van de apartheidswetgeving, de pseudo-liberaliserende maatregelen die worden genomen, een uitgebreide bibliografie, en de chronologie van 1974 tot eind 1984. Het vormt een goede aanvulling op Crapanzano, die overigens niet zonder nut aangeeft dat van de 4,5 miljoen blanken er 2,7 miljoen Afrikaners zijn, die op hun beurt weer sinds 1948 de dienst uitmaken in de Zuidafrikaanse politiek. Uit Danaher kan een cijfer als dit worden gehaald over kindersterfte: onder de blanken is die twaalf per duizend geboorten, onder de zwarten in de steden negenenzestig en onder de zwarten op het platteland tweehonderdtweeëntachtig.

■