Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 10]

‘Als kind had ik veel fantasiefiguren, de hele kamer vol’
Gesprek met kinderboekenschrijfster Els Pelgrom

Het eerste kinderboek van Els Pelgrom Het geheimzinnige bos verscheen in 1962. In totaal heeft ze er acht geschreven, waarvan De kinderen van het achtste woud in 1978 met de Gouden Griffel werd bekroond. In de Kinderboekenweek 1985 (van 5 tot 12 oktober) zal zij voor de tweede keer deze onderscheiding uitgereikt krijgen, nu voor haar boek Kleine Softe en Lange Wapper. De tekenaar The Tjong Khing krijgt voor zijn illustraties in dit boek De Gouden Penseel. Aukje Holtrop sprak met Els Pelgrom over haar ontwikkeling van realistisch naar fantasievol schrijven en over de noodzaak van een goede techniek: ‘Er mogen geen slappe zinnetjes in staan.’

Aukje Holtrop

Aan de muur hangt een kleed met een olifant. Als je van de ene kant kijkt zijn de olifant en de rest van de voorstelling grauw, van de andere kant gezien glinstert het kleed door de goudverf die in de voorstelling is verwerkt.

‘Die heb ik gekocht toen ik met De Olifantsberg bezig was,’ zegt Els Pelgrom. ‘Ik had een olifant nodig en zo'n afbeelding helpt ontzettend.’

De Olifantsberg is het laatste boek van Els Pelgrom. Voor het voorlaatste, Kleine Sofie en Lange Wapper dat ze samen met tekenaar The Tjong Khing maakte, kregen ze de Gouden Griffel en de Gouden Penseel. Geen verrassing voor de mensen die Kleine Sofie gelezen hadden: Kleine Sofie is een prachtboek: schitterende tekeningen bij een mooi en spannend geschreven verhaal over een ziek meisje dat voordat ze doodgaat met haar speelgoedpoppen en dieren bijna alles meemaakt wat er in het leven mee te maken valt. En als ze dood is, gaat ze door met haar avontuurlijke reis.

Wie een Griffel krijgt, wordt geacht kinderboekdeskundige te zijn. ‘Dan kom je toch vreemde uitspraken van jezelf tegen in interviews,’ zegt Els Pelgrom, ‘laatst nog zag ik dat ik ouders adviseerde om... Nou, dat kan ik haast niet gezegd hebben. Ik adviseer niet, dat doe ik echt niet. Ik zeg eventueel: ik vind dat ouders moeten, en dat is wel veel sterker, maar het klinkt niet zo betweterig. Voordat ik ga adviseren, zou ik toch eerst een diploma moeten hebben.’

Maar je advies wordt wel gevraagd?

‘Ja, over hoe je kinderen aan het lezen kunt krijgen?’

Hoe doe je dat?

‘Je moet ermee beginnen als ze baby zijn. En als dat niet helpt en de kinderen willen niet lezen, dan niks. Daar kun je toch niks aan doen? Dat hoeft voor mij ook niet. Twee van mijn kinderen zijn echte lezers geworden, en de derde leest bij vlagen. Dat is toch helemaal niet erg, welnee, die leeft prima. Ik denk dat ouders zo hechten aan dat lezen omdat ze denken dat hun kind dan een echte intellectueel wordt. Wat ik overigens ook geen garantie voor een gelukkig leven vind. Ik vind wel dat kinderen iets missen als ze niet lezen, maar dat is ook maar betrekkelijk. Ik houd zelf erg van lezen, ik ben verslaafd, het is een soort drug, maar die niet-lezers hebben weer dingen die ik mis. Die gaan weer op in muziek of film, dat is een kwestie van verschil tussen mensen.’

Dieren

Ze leest niet vaak kinderboeken en vertelt dat ze Selma Lagerlöf heel erg bewondert (Gösta Berling) en er zeker ook door beïnvloed is.

‘Een jeugdliefde. Ik vind niet alles mooi, ze heeft ook troep geschreven, maar het gekke is dat dat ook pakt. Ze schrijft gewoon goed. Ik heb Niels Holgersson indertijd bewerkt en dat heb ik zodoende heel intensief leren kennen. Wat ze met fantasie doet, hoe ze met dieren omgaat, dat is fantastisch. Het zijn helemaal dieren, ze hebben geen jasjes aan, ze roken geen pijp, maar toch praten ze en nemen ze beslissingen en dat is allemaal zo geloofwaardig.’

Ze vertelt dat ze mijn afkeer van dierenboeken, waarover ik in de Blauw Geruite Kiel had geschreven, deelt. De Olifantsberg is voor een groot deel een boek over dieren, maar nadat ik dit kribbig had vastgesteld, moest ik toegeven dat dit boek één van die uitzonderingen is op de regel (mijn regel in ieder geval) dat dierenboeken heel vaak noodoplossingen zijn voor kinderboekenschrijvers.

‘Ik heb geprobeerd dat oubollige van veel dierenboeken te vermijden, De Olifantsberg was een krachttoer. Het is mis als je dieren gebruikt om het makkelijker te maken, het is juist moeilijker. Ik heb het zo geschreven vanwege het kijkdooseffect. Het jongetje aan de ene kant van het dal ziet een heel aparte wereld aan de overkant. Soms ziet hij heel weinig en dan weer heel veel heel scherp. Het gaat in het boek om die fantasie over wat er aan de overkant gebeurt.’

Gedragen de dieren in je boek zich zoals ze in het echt doen? Hebben ze eigenlijk allemaal een eigen aard?

‘Nee, die aard is verklaarbaar uit hoe zulke beesten bewegen. Daar pin je je ideeën over een karakter op vast. Een pad beweegt zich heel langzaam, dus denk je dat hij traag is. Ik zou nooit een vogeltje nemen voor een lui iemand, de dieren krijgen hun karakter uitsluitend door hun bewegingen. Een marter is schuw en vertoont zich vooral's nachts, dan hoef je niet erg lang na te denken over de rol die hij in het verhaal speelt. En een witte kip, wat is er nou dommer dan een witte kip? Misschien valt het nog mee met die domheid, maar ze komen ontzettend stom over. Die bewegingen zijn bepalend, daarom zijn ze ook zo eenduidig, en dat is ook het leuke van een dierenverhaal. Eén duidelijke karaktertrek en de rest vergeet je, terwijl je mensen liefst wat gecompliceerd maakt, ook in een kinderboek.’ ‘Als kind keek ik door het raam,’ vertelt ze, ‘en als ik een mus of een merel zag probeerde ik me ontzettend in te denken hoe het was om zo'n beestje te zijn, om te hippen en wormpjes te vangen en veertjes te hebben en vooral, om zo klein te zijn. Dat probeerde ik dan helemaal te worden. Hoe voelt het om in een nest te wonen? In mijn boek hebben de dieren hele vage huizen, ik beschrijf ze niet. Ieder voor zich moet dat maar invullen.’

Illustraties bij zo'n verhaal zijn dan nogal riskant. Als de plaatjes te expliciet zijn, kan een lezer nauwelijks fantaseren.

‘Ja, dat is griezelig, maar Khing heeft het schitterend gedaan. Hij heeft niet te veel getekend, hij heeft zich echt ingehouden. Natuurlijk heeft hij zijn eigen voorstelling. Hij heeft de marter een broek aangetrokken en de kip kreeg een ketting om. Dat is zijn interpretatie, voor mij hebben ze dat eigenlijk niet. Maar ik vind het best, hoor, dat moet hij weten.’

Wat maakt meer indruk, denk je, tekst of plaatjes?

‘Daar hadden we laatst een gesprek over met kinderen. Een jongetje vertelde dat hij altijd plaatjes zag die hij zelf maakte. De tekeningen hielpen hem daarbij, behalve als ze niet goed waren. Dan dacht hij ze weg, en had genoeg aan z'n eigen plaatje. En dat is zo: als tekeningen goed zijn, gaan ze leven. Als ze niet goed zijn, dan is het vreselijk.’

Kleine Sofie en Lange Wapper was een boek dat geschreven werd om The Tjong Khing te laten tekenen. ‘Het was mijn boek ook eigenlijk niet, we hadden afgesproken dat ik een tekst zou leveren waarbij Khing heel veel kon tekenen. Elke alinea is een plaatje, ik veranderde steeds van scène. En dan nog tekende Khing vaak wat er niet stond, dat had hij tussen de regels door gelezen. Wat hij bijvoorbeeld met die sleutels in de ruggen van de soldaatjes doet, is prachtig. Maar ik had het me niet zo voorgesteld, ik zag toen ik het schreef niet zozeer speelgoed, ik zag mensen. Maar speelgoed was de opdracht, daarover moest het gaan.’

Het resultaat, het boek vond ze eerst ook meer zijn boek dan het hare. ‘Toen het uitkwam dacht ik dat niemand het zou lezen, omdat de tekeningen alle aandacht zouden krijgen. Het verhaal heb ik vrij snel geschreven, maar ik had er een paar jaar over nagedacht, het is wel ingewikkeld. Ja, nu ik ook bekroond ben, vind ik het ook wel mijn boek, dat komt ook door de reacties.’

Autobiografisch

Kleine Sofie leverde Els Pelgrom de tweede Gouden Griffel op. In 1978 kreeg ze er ook één voor De kinderen van het Achtste Woud, een boek over het leven op de boerderij waar ze als kind het laatste oorlogsjaar doorbracht. ‘Het was mijn leerboek,’ zegt ze, ‘geen slecht boek, maar oefenmateriaal. Daarmee heb ik geprobeerd of ik kinderboeken kon schrijven.’

Het was niet haar eerste kinderboek. In 1962 verscheen een boek Het geheimzinnige bos. ‘Een sprookjesachtig boek dat allang verdwenen is, het liep niet. Daarna heb ik jaren niets gedaan en toen dus Het Achtste Woud. Het is bijna helemaal autobiografisch, ik was zelf die Noortje, het is op herinneringen gebaseerd. Ik heb er wel m'n familie, op mijn vader na, uitgegooid. Ik wilde de boerin Janna als hoofdpersoon en toen moest mijn moeder weg. Ja, wel naar voor ze, maar het leek me vanwege de volte beter.’

[p. 11]

Els Pelgrom

Ze was tien jaar, toen ze op die boerderij op de Veluwe terechtkwam, heel jong, maar ze herinnert het zich als ‘het toppunt van levendigheid’. ‘Ik heb er altijd een boek over willen maken, het was zo'n belangrijke tijd voor me. Maar mijn exman en mijn kinderen vonden het ontzettend melig als ik er weer over begon. Daar had je mij weer met m'n gezeur over die boerderij. Toen ik het had opgeschreven vonden ze het wel leuk, ik kon het blijkbaar niet zo leuk vertellen als opschrijven. Ik snap dat ook wel: als je schrijft kun je modelleren en er een paar jaartjes over doen. Maar dat gezeur van een moeder over de oorlog, dat je geen eten mag wegdoen, dat is natuurlijk heel vervelend en dat hield bij mij inderdaad nooit op.’

De eerste boeken die ze schreef waren realistisch, zegt ze, daarna ging de fantasie een steeds grotere rol spelen. ‘Ik schrijf veel beter als ik iets verzin. Dat baby'tje dat in een onderduikershol onder de grond geboren wordt, vind ik zelf het beste stuk uit Het Achtste Woud en dat heb ik dus uit mijn duim gezogen. Dat was gek eigenlijk, want ik durfde helemaal niet te fantaseren, ik vertrouwde mijn fantasie niet, dat is pas langzamerhand gekomen. Mijn tweede boek, De zwervers van de Zakopane was wéér een waar gebeurd verhaal: het is de geschiedenis van mijn zusje en haar drie kinderen die vanuit Amerika teruggaan naar Nederland en hier een plek zoeken. De kinderen zijn heel echt, ze lijken nog steeds. Maar die familieleden waar ze logeren heb ik verzonnen. Behalve tante Eetje, dat ben ik.’

Tante Eetje, die zo benauwd is voor haar schone vloer en mooie meubels dat ze de kinderen zo snel mogelijk probeert weg te werken? Hoogst onwaarschijnlijk dat Els Pelgrom voor die bangelijke tante model heeft gestaan. Ze lacht er zelf ook nogal om.

Het volgende boek Drie Japies, gaat, wat die fantasie betreft, al een stuk verder. Een meisje brengt noodgedwongen een tijd bij een saaie oom en tante door. Ze verzint drie mannetjes als gezelschap met wie ze kan praten over waar ze mee bezig is. Maar het echte verhaal in het boek gaat over de Surinaamse buren waar Zwaantje zich prettiger voelt dan bij haar oom en tante. Als de zoon Ricardo zomaar door de politie wordt opgepakt, weet Zwaantje het bewijs te leveren dat Ricardo onschuldig is. ‘Dat is eigen herinnering,’ zegt Els Pelgrom, ‘ik heb een Surinaamse jongen in huis gehad die tien dagen door de politie werd vastgehouden, beschuldigd van een overval waar absoluut geen bewijs voor was.’

In het boek schrijft Zwaantje een brief in geheimschrift naar de politie waarin ze vertelt dat Ricardo het niet gedaan kan hebben omdat hij toen naar een televisieprogramma keek waar Zwaantje ook naar zat te kijken. Ze denkt dat de politie door dat geheimschrift extra geïnteresseerd zal raken, net als in detectives gebeurt, maar zo gaat het niet in de werkelijkheid. Ze schrijft dus nog een keer maar nu serieus, en Ricardo komt vrij. ‘Ik heb zelf die brief geschreven’, zegt ze, ‘nee, niet in geheimschrift. Waar zie je me voor aan? Een beetje grotemensiger, maar hij kwam wel op hetzelfde neer. Ik was zo woedend toen. Ik had het manuscript van Het Achtste Woud hier liggen, maar ik durfde het niet te versturen. Toen die twee jongens, die Surinaamse en een Ambonese jongen die ook vastgehouden was, gillend en juichend de tuin in kwamen rennen en vertelden dat de officier van justitie had gezegd dat ze nog vast hadden gezeten als ik die brief niet had geschreven, toen heb ik meteen dat manuscript ingepakt en op de bus gedaan. Ik kon dus blijkbaar schrijven, dacht ik, dat had die brief bewezen’.

Maar de fantasiefiguurtjes, de drie Japies, waarnaar het boek genoemd is, zijn niet gelukt. ‘Nee, ze waren niet zo nodig. Het verhaal van die Surinaamse buren was toch belangrijker. Als kind had ik veel van die fantasiefiguren, de hele kamer vol, angstaanjagend eigenlijk. Die Japies waren maar met z'n drieën en zelfs die waren voor dit verhaal overbodig.’ Lady Africa en nog een paar, was het volgende boek. Rogier moet naar het ziekenhuis voor een operatie aan zijn voorhuid en hij ziet daar zeer tegen op. Samen met zijn speelgoed van vroeger maakt hij wandelingen door Amsterdam, de manier waarop hij zijn ‘angst en zorgen’ (de ondertitel van het boek) voor het ziekenhuis te lijf gaat. De operatie wordt uiteindelijk zelfs een opluchting. Veel fantasie en deze keer past het schitterend in het verhaal.

‘Het gaat eigenlijk over een soort besnijdenis, heel erg ingrijpend en erg symbolisch voor een jongetje van twaalf. Initiatieriten, maar dan in een clean ziekenhuis. Rogier wordt een beetje volwassen en grijpt daarom terug naar zijn speeltjes. Natuurlijk is het wel niet allemaal zo opgelegd en bedacht, maar ik heb er wel over nagedacht of ik een operatie aan zijn oor zou doen of deze. Dit is heel erg ingrijpend, een klein stukje dat van een intiem lichaamsdeel wordt afgehaald, daarom heb ik hiervoor gekozen.’

Volwassen worden

Vaak zijn kinderen van een jaar of elf, twaalf de hoofdpersoon. Is dat toeval? ‘Nee, ik denk dat ik in mijn ontwikkeling zelf bij die leeftijd stil ben bljven staan. Ik ben toen opgehouden, ik ben nooit helemaal anders geworden. Ik vind het ook een leuke leeftijd, je staat op de wip: je bent erg met de buitenwereld bezig én je dagdroomt.’

Je boeken gaan eigenlijk allemaal over volwassen worden.

‘En over het vasthouden van een fantasiewereld die je niet los wilt laten. Ik vind het ook erg dat je dat kwijtraakt. Je kunt nog wel dagdromen als je volwassen bent, maar bij mij is dat helaas vrij banaal.’

Wat haar eigen boeken betreft is op dit ogenblik de Olifantsberg voor haar het belangrijkst. ‘Het is een soort eindpunt, ik heb alles gedaan. Nu is het op, nu kan

[vervolg op pagina 12]