Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 7]

De wil volgens Otto Rank
Een biografie als monument voor een veronachtzaamd psycholoog

Acts of Will The Life and Work of Otto Rank door E. James Lieberman Uitgever: The Free Press, New York, 485 p., f 98,50
Aya Crébas

Otto Rank, geboren op 22 april 1884 in Wenen heeft ruim honderd jaar na zijn geboorte het monument gekregen dat hij verdient. Want een monumentale biografie is het, niet alleen vanwege de omvang, maar ook door de opzet: breed georiënteerd, grondig gedocumenteerd, een eerherstel voor de man die met Adler en Jung een van de pioniers van de psychoanalyse was en ook een van haar grote dissidenten. Anders dan zij deed hij niet aan schoolvorming en dat maakte zijn verkettering vanuit psychoanalytische kring des te effectiever. Hij werd gek verklaard (‘manisch-depressief’) en zo werden zowel zijn werk als zijn persoon in diskrediet gebracht.

Tegenwoordig is hij vooral bekend via anderen: als het jonge hulpje van Freud, als de psychiater in de Dagboeken van Anaïs Nin of als de briljante denker die de socioloog Ernest Becker aan de vergetelheid ontrukte. Maar wat voor iemand Rank precies was bleef steeds schimmig. De enige biografie die er ooit eerder over hem verscheen: Otto Rank (1958) is al jaren uitverkocht. Bovendien geeft dit boek een onvolledig beeld van Ranks leven, al was de auteur, Jessie Taft, een goede vriendin van hem. Zij beschrijft Rank als een gesloten mens zowel wat betreft zijn eigen verleden als over zijn contacten met anderen.

Hoe gesloten Rank was blijkt opnieuw uit Acts of Will van James E. Lieberman, een Amerikaanse psychiater. Hij ontdekte Rank bij een studie naar de geschiedenis van de psychotherapie en merkte dat er veel misverstanden over zijn werk bestonden. Maar al verrichtte hij uitgebreide reseach en interviewde hij mensen die Rank persoonlijk of zijdelings kenden, toch bleven ook voor hem tal van vragen onbeantwoord.

Dat begint al met Ranks jeugd. Het enige dat hij daar ooit over losliet is door hemzelf neergeschreven in een dagboek dat hij bijhield tot hij een jaar of achttien was. In een korte schets stelt hij zichzelf en zijn familie voor. De eigenlijke achternaam blijkt Rosenfeld te zijn, hij verdient zijn brood als slotenmaker en de naam Rank kiest hij voor zijn tweede identiteit in zijn droom over een ander leven. Een droom op papier, vol beschouwingen over existentiële vragen en over zijn eigenlijke bestemming.

Ups en downs

Met veel gevoel voor psychologisch detail licht Lieberman de betekenis toe van Nietzsche als Ranks geestelijke mentor, van de personages van Ibsen waarmee hij affiniteit voelde (hij zou zijn pseudoniem hebben ontleend aan een figuur in Het Poppenhuis) en van Weininger als iemand met wie Rank zich identificeerde, maar die hij ook ontgroeide. Zo slaagt Lieberman er ondanks de schaarse biografische gegevens in om een beeld van Ranks persoonlijkheid en ontwikkeling te geven: een ambitieus mens, een gepassioneerd zoeker, maar ook iemand die lijdt onder zijn isolement en die zijn angst voor vrouwen slechts langzaam te boven komt.

Een dergelijke ‘close reading’ van het schaarse materiaal dat hem ook wat betreft Ranks verdere leven ter beschikking staat past Lieberman vaker in de biografie toe, om zo toch een beeld te kunnen geven van zijn hoofdpersoon en het intellectuele leven in zijn tijd. Ranks lotgevallen zijn zo ongewoon dat zijn levensgeschiedenis op zichzelf al interessant is. Een slotenmaker die psychonalyticus wordt, met Freud als persoonlijk leermeester, die in Krakau dient tijdens de Eerste Wereldoorlog en die niet lang daarna breekt met de Weense analytici. Die vervolgens een nieuw leven begint in Parijs waar hij contacten heeft met de bohème en die - jood zijnde - door de dreiging van het nazisme naar Amerika emigreert. Ook in zijn huiselijk leven moet hij zijn ups en downs gekend hebben. In Krakau trouwt hij in 1918 met Beata Tola Mineer met wie hij in 1919 een dochter krijgt, Helene. In de vroege jaren dertig heeft hij in Parijs een verhouding met Anaïs Nin. Hij gaat scheiden van zijn vrouw, echter niet om met Nin te trouwen, maar met Estelle Buel, zijn secretaresse.

Maar hoe hij dit alles beleefd heeft wordt nauwelijks duidelijk, of het nu gaat om de oorlogsverschrikkingen, de consequenties van zijn breuk met Freud, zijn privé-leven (Beata zou haar hele leven contact met de familie Freud houden, en werd zelf analytica) of mogelijke invloeden van de Parijse bohème op zijn eigen levensstijl.

Ook door de anderen wordt slechts sporadisch een beeld van hem gegeven en dat varieert van een overijverige en serieuze studiebol (Jones in de Freud-biografie, een cliché dat nog onlangs in Garey Harrisons tv-serie over Freud werd herhaald), tot iemand met een kwajongensachtige charme (volgens Freud) en een gezellige vader die van Mickey Mouse houdt (aldus dochter Helene).

Freud

‘De mens is schepsel en schepper tegelijkertijd en dat laatste is het meest typisch menselijke,’ zo stelt Rank. Het is die kant van zijn identiteit die in Acts of Will geportretteerd wordt en die zich allereerst uit in de naam die hij zichzelf gaf: ‘Rank’. Op basis van ideeën ontleend aan Nietzsche en Freud schrijft hij een verhandeling over wat hij zelf ook meent te zijn: een kunstenaar. Daarbij gaat het niet zozeer om het type van de op sensualiteit en esthetiek ingestelde artiest, maar meer om de cultuurvernieuwer, de hemelbestormer, de held.

De kern van het Internationaal Psychoanalytisch Genootschap vóór 1926: v.l.n.r.: Otto Rank, Sigmund Freud, Karl Abraham, Max Eitington, Sandor Ferenczi, Hanns Sachs en Ernest Jones

Vermoedelijk is het Adler die Otto Rank in contact brengt met Freud. ‘Herr Professor’ is dan negenveertig jaar en Otto eenentwintig en de verhouding die tussen hen ontstaat heeft veel weg van die tussen vader en zoon. Freud is onder de indruk van het manuscript dat de jongeman hem heeft gegeven en hij neemt het samen met hem door. Twee jaar later, in 1907, komt het uit als Der Künstler, de eerste van een lange reeks publikaties. Freud stelt hem aan als zijn secretaris, vervolgens wordt hij ook secretaris van het Psychoanalytisch Genootschap, mederedacteur van twee tijdschriften en in 1919 directeur van het Internationale Psychoanalytischer Verlag.

Otto Rank in 1936, ten tijde van de publikatie van ‘Will Therapy’ en ‘Truth and Reality’

Meer dan twintig jaar werkt hij naast Freud. Hij maakt alle belangrijke evenementen van de beweging mee, totdat vrij abrupt en in betrekkelijk korte tijd alle banden worden doorgesneden. De moeilijkheden beginnen als Ferenczi en Rank Entwicklungsziele der Psychoanalyse (1924) publiceren. Zij tonen zich voorstanders van wat zij een ‘actieve therapie’ noemen waarbij de therapeut ‘moedert’ over de patiënt doordat hij steun en troost geeft bij de verwerking van het oude verdriet en ook, net als een moeder, een liefdesobject is. In hun kritiek op de psychoanalyse stellen zij onder andere dat de betekenis van de juiste reconstructie van herinneringen overschat wordt. Een emotionele herbeleving vinden zij belangrijker, daardoor kan een verwerkingsproces op gang komen dat in optimale vorm lijkt op een wedergeboorte. Zij vergelijken hun werk dan ook liever met dat van een vroedvrouw dan met dat van een geneesheer.

Ferenczi distantieerde zich hier later van, maar Rank zou altijd zo over psy-

[p. 8]

chotherapie blijven denken. De neurose ziet hij niet als een pathologische stoornis die genezen moet worden, zodat iemand weer ‘de oude’ wordt. Dat zal nooit kunnen want de symptomen komen niet voort uit een ziekte maar zijn uitingsvormen van een ontwikkeling naar grotere individuatie, dus van een groeiproces.

Angst en pijn horen onvermijdelijk bij zo'n ontwikkelingsproces - en dus bij het leven zelf - en dat motief vormt de inzet van zijn volgende boek Das Trauma der Geburt (1924). Het boek gaat niet over een traumatische geboorte of over de fysiologie van de geboorte als zodanig, zoals onder anderen Freud meent in zijn boek Hemmung, Symptom und Angst (1926), in een reactie op Rank. Het gaat Rank om de psychologie van het moment van de geboorte. Dan verliest het kind al iets: geborgenheid, en dat verlies veroorzaakt angst.

Rankiaanse wielen

Terwijl het boek dat Rank samen met Ferenczi schreef al een golf van moeilijkheden in Freuds ‘inner circle’ veroorzaakte lopen de problemen nu zo hoog op dat een breuk onvermijdelijk wordt. De verwikkelingen krijgen een extra pijnlijke dimensie als Freuds kaakkanker bekend wordt. De jaloezie op Ranks uitzonderingspositie is altijd al groot geweest en nu speelt daar de problematiek van een mogelijke opvolger doorheen. Freud en Rank ondernemen nog verzoeningspogingen. Een dieptepunt is Ranks brief waarin hij verklaart dat zijn dissidente opvattingen voortkomen uit een neurose. Het boek mondt uit in zijn eigen geboortetrauma. Hij voelt de ambivalentie - en de angst - in een keuze tussen de groep (veilig, maar verstikkend) en het isolement (eenzaam, maar onafhankelijk). Later zou hij deze polen in zijn theorie benoemen als respectievelijk levensangst en doodsangst.

Op Freud na toont de ‘inner circle’ zich onverzoenlijk en ook voor Rank is terugkeer naar de oude situatie op een gegeven moment onmogelijk. Hij besluit zich met zijn gezin in Parijs te vestigen. Voor zijn vertrek brengt hij een afscheidsbezoek aan Freud met een fraai gebonden editie van het verzameld werk van Nietzsche als geschenk. In Ranks ogen is hij de mentor van hen beiden en hij vindt dat Freud Nietzsches betekenis voor de psychoanalyse te veel miskent. Hoopt hij zo ook zijn leermeester te bewegen tot begrip voor zijn eigen standpunt? Dat is niet bekend, maar de afloop wel. Freuds commentaar loog er niet om: ‘Hij is weg en we zullen hem moeten begraven.’

Rank moest verdwijnen, zelfs zijn sporen uit de geschiedenis van de psychonalyse moesten verdwijnen. Geruchten begonnen de ronde te doen dat hij gek geworden zou zijn en dat zijn werk onmogelijk meer serieus te nemen was. ‘Manischdepressief zo luidt het stigma dat Jones hem meegeeft in de Freud-biografie en dat tot ver na zijn dood als een doem rond Ranks persoon en werk blijft hangen, zoals Lieberman in een gedetailleerd verslag van de verwikkelingen laat zien.

In feite heeft Rank met zijn nieuwe ideeën een psychologie ontwikkeld die voor ons nu nog verrassend actueel is en waarmee hij zich de voorloper toont van bijvoorbeeld John Bowlby, Erik Erikson en Heinz Kohut. Maar omdat zijn werk steeds genegeerd is, zijn bepaalde ‘Rankiaanse wielen’ opnieuw uitgevonden, aldus Lieberman. In de tweede helft van de jaren twintig schrijft hij achter elkaar een aantal boeken. Een deel van dat werk is in het Engels uitgebracht en daaraan refereert Lieberman met name: Will Therapy (1936), Truth and Reality (1945) en Art and Artist (1933), rechtstreeks in het Engels gepubliceerd, maar in feite de laatste uit deze reeks). Zijn laatste boek Beyond Psychology (1941) is een postuum gepubliceerde bundel opstellen.

Meer dan Lieberman doet uitkomen ontvouwt Rank zijn ideeën in tweespraak met Freud én in het spoor van schrijvers en filosofen die hij de voorlopers van de psychoanalyse achtte, zoals Kant en Nietzsche. Vanuit die traditie, maar in een volkomen nieuwe interpretatie introduceert Rank het begrip wil in zijn psychologie. Niet de wil in de geijkte betekenis van wilskracht, wil-tot-de-macht of synoniem met het Es, maar als een creatieve levenskracht die werkzaam is op alle niveaus: instinctief, emotioneel en intellectueel. Rank rekent daarbij af met Freuds biologisch-seksueel georiënteerd determinisme.

Kunstenaar

Hij kritiseert de psychoanalyse bovendien omdat de vooroordelen van de eigen tijd er onverminderd in doorwerken: in het beeld van ‘pathologisch’ de norm van gezondheid van de medische wetenschap, in het idee ‘normaal’ de moraal van de burgerij. In plaats van deze tweedeling hanteert Rank een driedeling op basis van de gerichtheid van de wil: de ‘normale mens’ weet zijn wil aan te passen aan het gangbare normenpatroon. De vanzelfsprekende geldigheid daarvan is voor het ‘neurotische type’ niet langer acceptabel, daarin lijkt hij op ‘de kunstenaar’. Maar hij is een ‘artiste manqué’, want anders dan het type van de kunstenaar is zijn wil destructief gericht - ook tegen zichzelf - in plaats van constructief: in zelfacceptatie en in de creatie van een persoonlijk doorleefde ethiek. In deze typologie doelt Rank niet op de kunstenaar als de producent van kunst, maar op een bepaalde mentaliteit, die van een ‘levenskunstenaar’.

In zijn kritiek op Freud formuleert Rank standpunten die opvallend verwant zijn aan die van Menno ter Braak in ‘Nietzsche contra Freud’ in Politicus zonder partij (1933), ook wat betreft zijn benadering van de psychoanalyse als wetenschap. Ondanks het postulaat van het onbewuste - zo stelt Rank - is die een op rationaliteit georiënteerde ideologie, die wordt gevoed door een aanspraak op de hoogste waarheid en de constructie van deterministische wetmatigheden. Daarom is de psychoanalyse een geloof als alle andere; Rank rekent daartoe overigens ook de wetenschap in het algemeen, en de kunst. Rank vindt niet dat dergelijke geloven als illusoir ontmaskerd dienen te worden - zoals Freud wilde ten aanzien van de religie - maar dat zij als ‘collectieve oplossingen’ ter bezwering van de existentiële angst onderkend moeten worden én in hun produktieve werking én in hun effectiviteit. De macht van de ideologie doet niet onder voor de kracht van het instinct, aldus Rank.

Tot in 1930 kan hij in Amerika tamelijk ongehinderd werken. Maar in dat jaar wordt het offensief van de orthodoxe Freudianen onder leiding van A.A. Bril frontaal en Rank wordt elke mogelijkheid tot beroepsuitoefening in analytische kring ontzegd. Dat brengt hem in een diepe crisis en hij gaat op zoek naar zichzelf.

In het begin van het boek stelt Lieberman dat Rank in wezen een kunstenaar is en hij maakt deze visie op Rank als kunstenaar die gericht is op de wetenschap, in Acts of Will zeer zeker aannemelijk. Toch lijkt het mij dat de beschouwelijke manier waarop Rank zich op die identiteit richt (bijvoorbeeld in Der Künstler), blijk geeft van een vorm van reserve. Hij lijkt niet volledig identiek te worden met zijn (zelf)creatie en zodoende is er een spanning waarneembaar tussen wat hij daadwerkelijk realiseert en wat hij zou willen verwezenlijken. Die spanning lijkt de motor te zijn voor zijn zoektocht. Hij komt steeds dichter bij zijn doel en deze crisis heeft dat proces versneld. Was de kunstenaar in zijn vroegere werk iemand met een welomlijnde identiteit, een cultuurvernieuwer, later benadrukt hij dat het gaat om iemand die open staat voor creatieve gewaarwordingen en die gericht is op het leven zelf (bijvoorbeeld in Art and Artist)

Als Rank uit zijn crisis komt is zijn hang naar eenvoud groter dan ooit. Hij voelt zich als herboren, eindelijk kan zijn ‘oude natuurlijke zelf’ een kans krijgen en hij noemt zich grappend ‘Huck’ naar de kwajongen Huckleberry Finn van Mark Twain. Hij geeft het schrijven min of meer op: ‘There is allready too much truth in the world!’ Het liefst zou hij helemaal op willen houden met werken (hij is docent aan twee scholen voor maatschappelijk werk), ook omdat hij vaak ziek is, maar financieel is dat onmogelijk. Toch komt het op een gegeven moment zo ver dat Estelle en hij zich terug kunnen trekken op het Californische platteland. Eindelijk zal hij voor zichzelf kunnen gaan leven. Dat heeft hij echter nooit mogen meemaken. Ranks ziekte krijgt een onverwachte wending en hij sterft, pas vijfenvijftig jaar oud, in 1939, drie maanden na Freud. Het laatste woord dat hij uitspreekt is ‘komisch’. Deze milde verzoening met zijn lot getuigt misschien van een grotere allure dan ooit zijn gedreven ‘struggle for life’.

Nu de orthodoxe psychoanalyse terrein verliest lijkt de tijd rijp voor een herontdekking van Rank. In 1982 verscheen voor het eerst sinds dertig jaar een monografie over zijn werk: Otto Rank, A Rediscovered Legacy van Esther Menaker. En nu is er dan deze (intellectuele) biografie van James E. Lieberman: Acts of Will. Een monument van een boek; niet als een op de geschiedenis gerichte nagedachtenis, maar een memorie voor de levenden.

■