Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 13]

Mijn ambitie is mensen naar het theater lokken en aan het lezen zetten
Gesprek met Sue Townsend

Van The Secret Diary of Adrian Mole, Aged 13¼ van Sue Townsend zijn al twee miljoen exemplaren verkocht, van het vervolg erop, The Growing Pains of Adrian Mole, alleen al in hardcover versie meer dan 600.000 exemplaren. Samen stonden ze vorig jaar december nummer 1 op de Sunday Times-top-tien en vanaf dat moment zijn ze niet meer van de bestsellerlijsten verdwenen. Sue Townsend was begin september in Nederland. Vermoeid en verkouden vertelde ze over haar ‘geheime’ schrijfperiode, haar late debuut, het toneel en het succes. Ze geniet van de aandacht - maar zoals ze bijna verlegen bekent vroeger gedichten geschreven te hebben, vertelt ze ook nauwelijks hoorbaar dat haar volgende roman over een vrouw van haar eigen leeftijd zal gaan.

Reintje Gianotten

‘Vanaf mijn vijftiende heb ik in het geheim geschreven, korte verhalen, gedichten, en langere verhalen met veel dialoog. In de dialoog ligt mijn kracht. Bijna twintig jaar heb ik geschreven zonder ooit iemand iets te laten lezen, omdat ik dacht dat het niet goed genoeg was. In het milieu waaruit ik voortkom is schrijven niet iets gewoons; dat is op zich geen stimulans. Mijn ouders neem ik niets kwalijk, ze gedroegen zich net als alle andere mensen uit onze klasse, maar ze moedigden me niet aan iets anders te doen dan de bekende, veilige baantjes, zoals werken op een fabriek. Andere dingen zijn bedreigend: je zou het gezin kunnen verlaten, dat was de grote angst. Toch is het niet alleen een klasseprobleem. Het heeft ook met je sekse te maken. Adrian stuurt op zijn dertiende al gedichten naar de BBC. Al is het middelmatig flutwerk, hij heeft het lef, durft risico's te nemen en leert daar uiteindelijk van. Ikzelf durfde pas op mijn vierendertigste iemand anders wat te laten lezen en die stuurde het naar de BBC. Meisjes hebben minder pretenties, er wordt minder van ze verwacht.’

De negenendertigjarige Sue Townsend is de dochter van ouders die beiden busconducteur waren. Zij ging op haar vijftiende werken op een belastingkantoor en later als pompbediende, baantjes waarbij ze veel kon lezen. Toen ze achttien was trouwde ze en drie jaar later liep haar man weg, haar met drie kinderen achterlatend. Ze nam drie baantjes: overdag werkte ze met bejaarden, 's avonds in een jeugdhonk en in de weekends als serveerster. In het sociale werk leerde ze de man kennen met wie ze nu woont, de vader van haar vierde kind.

‘Op mijn vierendertigste meldde ik me aan bij de Phoenix Theatre Writing Group. Aanvankelijk dacht ik dat een aantal mensen die wilden schrijven, bij elkaar zou komen in het theater. Met een pakje korte verhalen onder de arm ging ik erheen en bemerkte tot mijn schrik dat hier voor toneel geschreven zou worden. We kwamen één keer in de veertien dagen bij elkaar, we begonnen met voorlezen van meegebracht werk. De een las moppen voor, de ander een compleet toneelstuk. Na zes weken zeiden ze tegen mij: “Kom laat jij nu ook eens wat zien!” Hoe je moest schrijven, daarover was met nog geen woord gerept. Dus ik dacht, dat weet natuurlijk iedereen behalve ik. Precies twee weken had ik de tijd om iets te maken. Eerlijk, ik begon met links op het papier namen te zetten, rechts dat wat ze zeiden en tussendoor af en toe iets over de plaats van handeling. Ik heb het niet meer door durven lezen, de volgeschreven vellen - zonder er een kopie van te maken - meegenomen en het stuk overhandigd. Ze hielpen me met herschrijven en herschikken, stuurden het naar de BBC en ik won er een prijs mee: tweeduizend pond en de mogelijkheid om een jaar lang voor dat gezelschap in Leicester te werken. Wat ze me daar vooral geleerd hebben is dat wat ik opgeschreven heb, niet heilig is. Ook al vinden zij het prima, toch zal het waarschijnlijk nog vele malen herschreven moeten worden. Over die schok hebben ze me heen geholpen. Nu wil ik voortdurend mijn stukken herschrijven, bij iedere opvoering die ik zie. Daarom was ik ook zo bang om mijn stukken te laten uitgeven. Dat ik tot nu toe voornamelijk toneelstukken geschreven heb is dus eigenlijk puur toevallig, omdat ik bij het lezen van de naam van de schrijfgroep de klemtoon verkeerd gelegd heb, op “writing” in plaats van op “theatre writing”.’

Sue Townsend

Pukkels

Adrian vindt zichzelf een miskend intellectueel, stuurt zijn creatieve produkten naar de BBC en schrijft in zijn geheime dagboek alles op waarover hij zich zorgen maakt. De problemen met seks en huwelijk van zijn ouders, de werkloosheid van zijn vader en de assertiviteitstraining van zijn moeder; zijn eigen liefdesperikelen met Pandora die uit een hoger sociaal milieu komt en bezorgdheid over de lengte van zijn penis, zijn pukkels en de hond. De ongenuanceerde maar bloedserieuze observaties van deze irritante maar toch innemende tiener, geven een amusant, tegelijkertijd schrijnend beeld van het leven in een Engels gezin uit de arbeidersklasse.

‘Het is een misvatting om Adrian Mole als kinderboek te beschouwen. Het komt natuurlijk vaker voor dat kinderboeken eigenlijk voor volwassenen geschreven zijn, zoals Alice in Wonderland en The Wind in the Willows. Kinderen kunnen ze wel lezen en ervan houden, maar pas als ze volwassen zijn kunnen ze alles begrijpen. Mijn boek gaat over een tiener, het perspectief is dat van een tiener, maar kinderen lezen alleen het letterlijke verhaal: ze geloven zonder meer wat Adrian zegt. De slimmere of oudere lezertjes hebben al iets meer door dan Adrian zelf en zullen van deze ironie genieten. Maar het is geschreven voor volwassenen, die bij voorkeur ook nog het een en ander gelezen hebben. Zij kunnen genieten van de woordspelletjes, de literaire verwijzingen en van de analyse die de schrijver van mensen en gebeurtenissen geeft, gezien door dat jongensperspectief. Maar ondanks het feit dat de hoofdpersoon een heel beperkte visie op de wereld heeft, wordt hij nooit belachelijk gemaakt. Het zijn de volwassenen die bekritiseerd worden. Kinderen vinden het leuk omdat ze daar iets van merken én omdat ze veel herkennen.

Ik krijg dagelijks brieven van jongens, vaak met foto - ik heb inmiddels een hele collectie jongensportretjes. De teneur van de brieven is; ‘How did you know?’ Ze verbazen zich erover dat ik weet wat ze denken en doen terwijl het allemaal in het geheim gebeurt. Eén keer heb ik van een jongen een kritische brief gekregen. Hij voelde zich aangevallen, meende dat zijn seksualiteit belachelijk gemaakt werd en vroeg zich af waarom ik geen meisje als hoofdpersoon genomen had. Het boek gaat trouwens ook over de moeder, Pauline. Ze ontdekt het feminisme maar loopt vervolgens wel met de buurman weg; in die experimentele fase verkeert het feminisme van de Engelse vrouwen nog.

Ik schrijf over Adrian vanuit mijn eigen ervaring; als meisje heb ik vaak de omvang van mijn borsten gemeten dus heb ik aangenomen dat jongens hun penis meten. Nadat het boek was uitgekomen, hebben vele mannen dat tegenover mij bevestigd. Mijn interesse ging uit naar een jongen, ik wilde schrijven over een jongen die opgroeit tot man. Jongens en meisjes hebben op die leeftijd veel gemeen, de extreme emoties van de pubertijd beheersen hun leven. Ze nemen het leven heel serieus. De jongens weten zich absoluut niet te uiten, maar achter dat uitdrukkingsloze gezicht zitten ze maar te malen. Ze denken de godganse dag over zichzelf, ze zijn absoluut egoïtisch. Ikke, ikke, ikke, hoe voel ik me, wat moet ik met mezelf. Toch zijn ze ook aardig. Maar ze zijn bang om

[p. 14]

hun aardige, zachtmoedige kant te laten zien, bang om hun zwakte te tonen. Dat kunnen ze alleen in een geheim dagboek. Voor de vrienden zijn ze de getapte ‘heman’. Het dagboek van een meisje Mole zou nooit zo leuk zijn. Meisjes kunnen zich op die leeftijd al makkelijker uiten, zijn socialer. Jongens hebben meer pretenties, hebben meer te verbergen en zijn veel grappiger.

Ik heb twee dochters en twee zonen, die vrienden en vriendinnen mee naar huis nemen. Ik hou van tieners, dus ze komen graag mee. Op het moment heb ik een zekere curiositeitswaarde dus de aanloop is nog groter dan gewoonlijk. Ze komen aapje kijken. Staren naar me: ze kookt, ze veegt, ze maakt schoon en ze schrijft inderdaad. Gelukkig vergeten ze alles de volgende keer; bovendien raak ik eraan gewend. Mijn zoons worden door hun vrienden niet gepest met Adrian Mole, alleen op school zijn er leraren die hen zo noemen en dat haten de kinderen. Ze vinden het boek wel leuk, maar Adrian een softie.’

Compromis

Sue Townsend heeft in korte tijd een goede reputatie als schrijfster van toneelstukken opgebouwd. Bazaar and Rummage, Groping for Words, Womberang en The Great Celestial Cow worden veelvuldig gespeeld, ook buiten Engeland. The Secret diary of Adrian Mole, aged 13 3/4, dat op dit moment wordt opgevoerd in het Wyndham's Theatre, heeft zij oorspronkelijk niet als toneelstuk geschreven. De semi-musical waarin Adrian (Simon Schatzberger) voorleest uit zijn dagboek ên zichzelf speelt in de gedramatiseerde vorm ervan, is een blijspel geworden waaruit de nuances van het jongensperspectief zijn verdwenen. Sue Townsend is er dan ook niet zo over te spreken.

‘In de tijd dat ik in het geheim schreef, heb ik al over Mole - hij heette in die tijd Nigel - geschreven. Toen ik bij de Leicester Phoenix Company werkte, liet ik dat aan een acteur zien. Hij was enthousiast. Een volwassen acteur heeft toen de dertig minuten die ik had, voorgelezen aan een publiek van twaalf mensen. Ook zij reageerden goed. Zo groeide het idee heel langzaam. Het werd op de radio voorgelezen en toen kwam Geoffrey Strachan van Methuen, die geïnteresseerd was in het dagboek van Mole. Ik hou het meest van het boek. De dramatische monoloog kan het best gelezen worden, of beluisterd. Met het toneelstuk ben ik niet zo blij, het is nogal plat geworden. Maar dat is het probleem met toneel. Honderd mensen bemoeien zich ermee en je krijgt daardoor een compromis van compromissen. Voor mij had het toneelstuk niet gehoeven. Anderzijds ben ik er gelukkig mee. Er komen mensen naar het theater die daar nog nooit geweest zijn. Kinderen en vijfenzestig-plussers. Groepen vrouwen komen in bussen uit alle delen van Engeland. Ze genieten niet alleen van het toneel, maar van alles wat erbij hoort: een kaartje kopen, het drankje in de pauze en de sfeer in het theater. Het kost ze een hoop geld, maar voor hen is het kennelijk een nieuwe, spannende ervaring. Ik hoop dat ze nog eens gaan en dan iets beters zien. Dat is toch mijn ambitie, mensen naar het theater lokken, mensen aan het lezen zetten. Toen het tweede deel, The Growing Pains of Adrian Mole, in hardcover uitkwam, heb ik bij enkele boekhandels gesigneerd. Er stonden flinke rijen, en een vrouw bekende mij zachtjes dat dit haar eerste hardcover was. Ik voelde me schuldig, want die boeken zijn voor Engelse begrippen erg duur, bijna vijf pond. Toch was er ook dat gevoel van trots. Ik zorg voor een kleine doorbraak: nieuwe mensen in de boekhandel, nieuwe mensen in het theater.

De meeste West End produkties staan open voor veel te veel invloeden. Ze breiden zich maar uit omdat iedereen er zijn opvattingen en ideeën over heeft, en al die stemmen gelden. Daarvan wordt het eindprodukt de grootste gemene deler. Bovendien worden de acteurs op den duur lui, ze proberen de lachers op hun hand te krijgen, ook al past dat niet in de scène. Als de zaal lacht op het moment dat Adrian gemolesteerd wordt door Barry Kent, dan doen de acteurs het niet goed. Stilte, verontwaardiging en als het voorbij is een zucht van verlichting, dat moet de reactie zijn. De dreiging die van dat fascistische joch uitgaat mag niet geridiculiseerd worden. Het afgelopen jaar heb ik voor de televisie geschreven. Dat is nog erger dan voor toneel. Je bent volstrekt overgeleverd aan de televisiemaatschappij. De cameraman, de belichter, zij zeggen keihard dat jouw tekst daar en daar niet kan. Dan komt die zin daar ook niet. Als je je er maar op instelt dat je alles honderd keer moet veranderen en herschrijven en desondanks de filosofie achter het stuk overeind houdt, dan lukt het wel. Maar of je nu Stoppard heet of Pinter, de maatschappij bepaalt wat er gebeurt. Zelfs Shakespeare zou niet veel in te brengen hebben.’

Adrian Mole is een rage in Engeland. In iedere boekwinkel liggen de Moleboeken in de etalage, er is een hoorspel, een toneelstuk en een televisieserie. Er is een plaat met de liedjes, die weer in boekvorm verkrijgbaar zijn. Adrian Molebuttons, sweaters, noem maar op. Het eerste boek is inmiddels al in zeventien talen vertaald.

‘Sommige mensen waarschuwen mij, zeggen dat ik snel iets nieuws moet schrijvern omdat ik anders altijd met Mole geassocieerd zal worden. Maar dat vind ik helemaal niet erg. Ik ben trots op die boeken. Ze geven een eerlijk beeld van aardige mensen, mensen die alom geliefd zijn. Bovendien weet ik zelf heel goed dat ik andere dingen kan maken; mijn toneelstukken zijn totaal anders dan de Mole-boeken. Mijn nieuwe roman, die over een vrouw van mijn leeftijd gaat, zullen ze wel met de Mole-boeken vergelijken maar daar zie ik het probleem niet van in. Ik vind het een goed teken dat in allerlei landen binnen en buiten Europa mijn boeken gelezen en mijn stukken gespeeld worden. Ze zijn wel Brits, maar blijken toch ook een meer algemene waarde te hebben, anders zouden Japanners er niet van kunnen genieten. Ik ben blij met alle aandacht die ik krijg, blij met het werk en met het geld dat ik ermee verdien. Dat stelt me in staat voor mijn gezin en mijn familie te zorgen. Op mijn reizen neem ik meestal iemand van de familie mee, zodat de anderen ook hun deel hebben en iets van de wereld zien. Wij hebben nooit wat van de wereld gezien. Bovendien is het prettig om eens één van de kinderen apart mee te maken. Een ander voordeel van mijn succes is dat ik andere mensen ontmoet, mensen met macht en geld. Nieuwe ervaringen zijn belangrijk voor me. Mijn perspectief zal altijd dat van een vrouw uit de arbeidersklasse blijven maar ik zal mijn blik kunnen verruimen. Het zou pas goed zijn als de welvaart beter over de hele wereld verdeeld was - maar zelf voel ik me minder schuldig als ik alles deel met familie en vrienden.’

■