Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 10]

Van man tot man
De varianten van homoseksualiteit in de literatuur

Illustratie voor Les Illusions Perdues van Balzac. (1867) Rechts: schilderij van Elisar von Kupffer (1872-1942)

Wij twee jongens en Het huis dat vriendschap heet, twee bloemlezingen over de mannelijke homoseksualiteit in de twintigste-eeuwse literatuur, hebben een oude vraag opgeroepen: mag men een bijzaak (iemands erotische voorkeur) in de literatuur tot een hoofdzaak in een bloemlezing maken? Nu aan de Universiteit van Amsterdam een onderwijsprogramma ‘homostudies’ - naar analogie van ‘vrouwenstudies’ - is gestart, begint men de eerste tekenen te zien van de tradities die in de homo-erotische literatuur bestaan: de klassieke gedichten die de knapenliefde bezingen, de toneelstukken die de herenliefde satirisch te lijf gaan en de odes aan de kameradenliefde. Wim Hottentot schetst deze tradities aan de hand van de beide bloemlezingen in een lezing die hij hield ter inleiding van de academische bestudering van de homoseksuele cultuur.

Wim Hottentot

‘Meneer, bent u nu eigenlijk een flikker of niet?’ De dertien- of veertienjarige gymnasiast die mij, met de ogen vol pret, deze vraag stelde, wist dat succes verzekerd was. En het was natuurlijk ook een prachtvraag om ‘meneer’ een beetje te pesten. In mijn eigen tijd als leerling zou ik hem zeker hebben ingezet op een melig zevende uur, als ik gedurfd had en de mogelijkheid zich had voorgedaan.

Een flikker, of niet? Een boze ontkenning, een schutterige erkenning, een ontwijkend antwoord, voor de klas zou het hoe dan ook smullen zijn. Dat overwoog ik razendsnel en ik concludeerde dat, naar goede literaire gewoonte, ambiguïteit de uitweg bieden zou.

Met een spottende, superieure glimlach op de lippen trompetterde ik dus assertief: ‘Dat is toch algemeen bekend, joh. Ga jij je mond eens spoelen.’ Lichte verwarrring in de klas: was hij het nou wel, of was hij het nou niet? Maar uit mijn klaarblijkelijke rust bleek wel dat er niks aan de hand was, en we gingen gerustgesteld over tot de orde van die dag: de vertaling van het amusante verhaal over Achilles in meisjeskleding tussen de dochters van Lycomedes. Een of twee jongens dachten er het hunne van, hoop ik!

Pas veel later herkende ik de parallel in de reactie van Rimbaud voor de rechtbank te Brussel. Zoals bekend had zijn minnaar Verlaine hem door de hand geschoten, op 10 juli 1872. De affaire werd een rechtszaak en de rechter suggereerde tijdens het verhoor van de getuige Rimbaud, dat de echtscheiding van Verlaine te maken had met de liefdesrelatie tussen de beide dichters. Rimbaud: ‘Je ne veux pas me donner ia peine de dementir de pareilles calomnies’: ‘Ik wil niet eens de moeite nemen dergelijke aantijgingen te ontkennen.’

Wanneer is iemand ‘eigenlijk’, ‘in wezen’ een flikker? Die hoofdonderwijzer van een christelijke lagere school, die, hoewel getrouwd en vader, werd doodgeknuppeld in het Vliegenbos, was die ‘eigenlijk’ homoseksueel? Of die kennis van mij; die vierenzestig jarige, zeer Britse nieuwslezer die zelf zegt dat hij homoseksueel is, maar die al vijftien jaar geen homoseksuele daad heeft verricht. Is die eigenlijk (nog wel) homoseksueel? En die andere, die tweeëntwintigjarige student, die zegt dat hij niet homoseksueel is, maar alleen verliefd op één man. Is hij ‘in wezen’ wel homoseksueel? Rietkerk en Deetman schijnen het te weten.

Uit de voorbeelden blijkt wel hoe primitief de discussie is die momenteel gevoerd wordt over de antidiscriminatiewet. De politiek schijnt geen benul te hebben van de communis opinio in de wetenschap. Daar zijn de meest serieuze onderzoekers (bijvoorbeeld Michel Foucault en Jeffrey Weeks) het erover eens dat de homoseksueel of de homoseksualiteit niet bestaat. Er bestaan definieerbare homoseksuele handelingen en wellicht verschillende homoseksualiteiten, die zich nu concretiseren in de knapenminnaar, de hoerenjongen, het homofiele monogame paartje uit Beverwijk, de leernicht uit de Warmoesstraat, de yuppie uit de Reguliersdwarsstraat, de anonieme (veelal getrouwde) saunabezoeker, de zestienjarige doodsbange scholier die de Grote Liefde zoekt op het COC in Bergen op Zoom. Homoseksueel gedrag lijkt universeel, van alle tijden en alle culturen, maar de verschijningsvorm is steeds anders en sterk contekstueel bepaald. De Berdache uit Indiaans Noord-Amerika valt niet zonder meer te vergelijken met de pathicus uit het antieke Rome of de molly uit het renaissancistische Engeland.

Tot zover de werkelijkheid. Nu de verbeelding, de literatuur. Moeten we daar ook zo precies onderscheiden? Kunnen we überhaupt iets zeggen over de verwerking van homoseksualiteit in de letteren?

In Homologie van januari/februari 1985 staat een uitstekend artikel van Maurice van Lieshout: ‘Homo's tussen fiktie en werkelijkheid. Uitgangspunten voor literair-historisch onderzoek naar homoseksualiteit.’ Van Lieshout benadrukt heel terecht dat veel van de boeken en artikelen op het gebied van homoseksualiteit en literatuur theoretisch van een uiterst pover gehalte zijn.

In het algemeen geeft men zich geen of nauwelijks rekenschap van de historische of cultureel-antropologische dimensie. Men schuwt het anachronisme niet en laat zich, deels onbewust, beïnvloeden door (vaak negentiende-eeuwse) medische, theologische of sociologische denkbeelden. De ‘biographical phallacy’, de vereenzelviging van leven en werk van een auteur, komt vaak voor. Van Lieshout meent dat overeenkomst in thematiek onvoldoende reden is om een corpus ‘homoseksuele literatuur’ te onderscheiden. Daar zit veel waars in, maar hij verliest één, zeker voor oudere literatuur, niet onbelangrijk aspect uit het oog: de verbijsterende invloed van de klassieke oudheid. Tot ver in de twintigste eeuw, en ook nu soms nog, werd de autoriteit van Grieks-Romeinse voorbeelden ingeroepen door schrijvers met een homo-erotische thematiek. Vaak worden die voorbeelden foutief geïnterpreteerd, maar dat doet feitelijk niet ter zake. Kernpunt is dan steeds de grote mate van acceptatie en integratie van de homo-erotiek die aan de oudheid wordt toegedacht.

Ik probeer enkele tradities in literatuur (en werkelijkheid) te onderkennen. In landen waar een Romaanse taal wordt gesproken en waar het mediterrane machismo regelrecht van het verleden is afgeleid, moeten we wellicht eerder aan Jungiaanse archetypen denken dan aan literaire beïnvloeding.

Knapenpoëzie

In de oudheid, en soms ook in middeleeuwen en renaissance, bestaat een uitgebreide traditie van knapenpoëzie. Men denke aan sommige Griekse dichters als Alcaeus, Anacreon, Theognis en Pindarus. Later aan Plato en hellenistische dichters als Callimachus, Meleager en Theocritus.

In Rome uiteraard aan Vergilius, wiens tweede Ecloga of Bucolicon over de liefde van de herder Corydon voor de mooie Alexis een van de homoklassieken is. Voorts aan de Juventiuscyclus van Catullus en aan enkele gedichten van Horatius, Tibullus, Statius en Martialis. De twee meest uitgesproken schrijvers waren Petronius, wiens Satyrica enigszins een uitzonderingsgeval zijn, en de iets jongere, Grieks schrijvende Strato van Sardes die hoogstwaarschijnlijk de vroegste bloemlezing van homo-erotische poëzie heeft samengesteld. Beider reputatie is de laatste twintig jaar snel gegroeid en pas nu begint hun werk invloed uit te oefenen.

Ook in de latere oudheid én de zogenaamde Karolingische renaissance wordt knapenpoëzie geschreven, veelal sterk beïnvloed door de eerdergenoemden. De Westeuropese middeleeuwen leveren in tegenstelling tot de Arabische en de Perzische) vooralsnog niet veel waardevols op. Wat er is, is nogal braaf, conventioneel en sjabloonachtig. Misschien is hier nog een en ander te ontdekken: veel handschriften wachten nog op een eerste gedrukte editie. De teksten zijn vooral interessant als voorbeelden van de verwerking van ouder literair materiaal. Zelf hebben ze nooit invloed uitgeoefend, omdat ze onbekend bleven.

Het is bijvoorbeeld alleszins opmerkelijk dat een geestelijke uit Parijs, Serlo van Wilton (ca. 1110-1181), zichzelf in een slechtgeschreven gedicht durft te vergelijken met Naevolus, notabene een zeer dubieuze schandknaap uit de negende Satire van Juvenalis, terwijl hij zijn vriendje Hispo noemt, iemand die er in de tweede Satire van wordt beschuldigd dat hij zich laat misbruiken en andere mannen pijpt, in de ogen van een Romein uit de eerste eeuw na Christus voor een échte man afkeurenswaardige seksuele variaties. Wie zich anaal of oraal laat penetreren is geen man.

[p. 11]

Ook binnen de normen van de elfde eeuw moet Serlo een uiterst provocerende vergelijking hebben gemaakt. Krijgen we zicht op een scene anno 1000? (Serlo noemt zichzelf elders in het gedicht nog Flora, traditioneel de naam van een vrouwelijke prostituée.) Of kende de dichter onvoldoende Latijn en heeft hij het poëtisch register van de negenhonderd jaar voor hem levende Juvenalis misverstaan? Recentelijk verschenen twee bloemlezingen van twintigste-eeuwse homo-erotische literatuur: Wij twee jongens, een internationale anthologie, en Hollands eigen trots, Het huis dat vriendschap heet.

Daar vinden we de knapentraditie bij Jacob Israël de Haan, Willem de Mêrode, Gerard Reve en Hans Warren, die expliciet is:

En toen, na een knipoog, een heel plagerige,
waren we in de antieke wereld
van gelijkheid - alleen
toen onze lippen elkaar dreigden te raken
vielen vier en twintig eeuwen weg
en gleed een schaduw nader van verdriet.

De satirische traditie

Naast de knapenliteratuur is de satirische traditie feitelijk sinds de oudheid constant produktief. Steeds worden verwijfde mannen met een passieve seksuele voorkeur bespot, in stereotiepe aantijgingen. De lijn begint bij de Griekse komediedichter Aristophanes, zet zich voort in epigrammen uit de Griekse Bloemlezing, de Anthologia Graeca, meestal uit hellenistische tijd, en wordt in Rome besloten door Martialis, Juvenalis en de vierdeeeuwse Ausonius. Ook bij de komediedichter Plautus en in de Retoriek van iemand als Cicero is de beschuldiging van verwijfdheid frequent. In de middeleeuwen vinden we de vaste sjablonen in traktaten, dialogen en satiren tegen de zonden van Sodom. Deze pathici of cinaedi zijn volstrekt stereotiep. Ze hebben geen enkele individualiteit: ze lopen verkeerd, dragen foute kleren, hebben een stem die niet deugt, epileren zich, enzovoorts. De negentiende-eeuwse medische theorie van de homoseksueel als derde geslacht (een theorie van de Duitser Karl Heinrich Ulrichs die de term Urning muntte voor degene die ‘een vrouwelijke ziel in een mannelijk lichaam’ bezat) lijkt mij de logische uitwerking van de satirische traditie in de literatuur, die zelf natuurlijk gestoeld was op algemeen levende ideeën. Literatuur en werkelijkheid (of liever ervaren realiteit) zijn niet gescheiden.

In hedendaagse ogen is het hoogst komisch hoe M.J.J. Exler in zijn psychologische roman Levensleed (1911) beschrijft waaraan je kunt zien of iemand een Uraniër is. Een zekere Evert Egger, die uiteraard medicijnen studeert (in dit soort romans zijn niet de Uraniërs, maar de dokters de kenners van de homo-erotiek), legt het uit: ‘...hoe heb jij de zekerheid om te kunnen beslissen dat iemand een Uraniër is? - vroeg Adolf.

- Dat is gemakkelijk genoeg. Zij loopen gewoonlijk met kleine passen, hebben meestal droomerige of starende oogen als zij zwijgen en een eigenaardige zachte manier van glimlachen onder het praten, terwijl dan hunne oogen schitteren. Hunne lichaamsvormen zijn meestal gemakkelijk als vrouwelijk te herkennen, vooral bij nauwsluitende kleding. Hun stem is meestal hoog en dan in het gelaat zelf, bij nauwkeurig bekijken, zijn vooral de vrouwelijke trekken gemakkelijk te herkennen. Bovendien hun omgang met mannen is meestal erg vriendelijk of erg schuchter.’

Exler is geheel serieus, neemt echter eeuwenoude stereotypen (onbewust?) over. Dit soort passages treft men in veel vroeg twintigste-eeuwse romans aan. Bepaald opmerkelijk is het, dat, voor zover mij bekend, Ulrichs theorie in de Nederlandse serieuze literatuur niet veel aanhang heeft gekregen. Het enige, door de historische context wat versluierde voorbeeld is in Couperus' De berg van licht te vinden, maar dat werk gaat aantoonbaar terug op de zogenaamde Historia Augusta en de latere Griekse geschiedschrijver Herodianus, die het Bildunsgut van hun tijd vertegenwoordigen, dat in wezen samenvalt met de negentiende-eeuwse medische visie. Couperus kende overigens de medische discussie zeker.

Vergelijking van Wij twee jongens en Het huis dat vriendschap heet levert heel instructieve gegevens op. In de tweede, die een goed beeld geeft van de Nederlandse betere homo-erotische literatuur, komt geen travestiet voor, noch een man die zich ‘eigenlijk’ (daar is het woord weer) een vrouw voelt.

Heel anders de internationale bloemlezing. Het meest in het oog springt de vermaarde Ode aan Walt Whitman van Federico Garcia Lorca, waar de verwijfde maricas de las ciuades, ‘de nichten in de steden’, wier narcistisch leven zich in de goot van de wereldstad afspeelt, vervloekt worden. Zij zijn paradoxalerwijze de vijanden van de mannenliefde. De ontkenning van alles wat Whitman bezongen had, van de zuivere, altruïstische, democratische vriendschap tussen gelijkwaardige mannen, ‘the love of comrades’. Lorca verwerkt het overgeleverde materiaal. Hij erkent verschillende homoseksualiteiten en bestrijdt er één met grote heftigheid. Wie Freudiaans interpreteert zal hier onvermijdelijk van homoseksuele zelfhaat spreken, maar men dient te beseffen dat Lorca uit een mediterrane cultuur afkomstig was, waar passieve seksualiteit tot op vandaag als vrouwelijk geldt.

Fallische agressie

In Wij twee jongens blijken de bijdragen van Fransen en Zuidamerikanen dus niet toevallig veel sterker dan de andere bijdragen te handelen over genderproblematiek: het rollenspel dat van mannen of vrouwen in hun maatschappij verwacht wordt. De Argentijn Eduardo Gudino Kieffer schrijft in Rara avis in terris over een travestiet die in een nachtclub een striptease-act heeft. Hij voelt zich inderdaad een vrouw. In het verhaal van de Braziliaan Darcy Penteado Sprookje nummer twee is de hoofdpersoon Sneeuwwitje (vandaar de titel) een jongen die ‘reeds zeer vroeg vrouwelijke trekken (vertoonde): hij speelde liever vadertje en moedertje met poppen dan dat hij ging voetballen met zijn broers en school-

[p. 12]

vriendjes (...) “Het is een snuitebol,” riepen de vriendinnen van zijn moeder uit. “We krijgen een flikker in de familie,” morden zijn oudere broers.’

Beide verhalen doen onweerstaanbaar aan Jean Genet denken, die met Onze Lieve Vrouw van de Bloemen (1944) de klassieke roman over de vrouwelijke homoseksuele zelfkanter heeft geschreven. Van Genet is in Wij twee jongens een fragment opgenomen uit de roman Begrafenisonderneming, waarin de zestienjarige Franse hoofdpersoon Riton wordt verkracht door een Duitse soldaat als Frankrijk vrijwel is bevrijd en de Duitsers verslagen zijn. Sinds de oudheid vinden we de homoseksuele verkrachting als rangdemonstratie regelmatig in de literatuur terug. In het verhaal De tere prooi van Paul Bowles, dat in Noord-Afrika speelt, wordt een jongen door een rover eerst gecastreerd, dus onmannelijk gemaakt, en vervolgens ‘aan de allerergste belediging onderworpen’. In de Brief uit het huis genaamd ‘Het Gras’ beschrijft Reve (in Het huis dat Vriendschap heet)de ontmoeting met een zekere Gerard die door de verteller gehaat en geminacht wordt, maar tevens seksueel begeerd. Deze psychologie ligt achter Genets beruchte uitspraak: ‘Un mâle qui en baise un autre est un double mâle’, een man die een andere man naait is een dubbele man. Het is de traditie van de fallische aggressie in de zogenaamde shame-culture, waar eer en mannelijkheid nauw met elkaar verbonden zijn. Als men dal niet doorziet, komt men tot onhistorische uitspraken als die van Volker Ott, die het dikste boek heeft geschreven dat er bestaat over homoseksualiteit en literatuur: Homotropie und die Figur des Homotropen in der Literatur des zwanzigsten Jahrhunderts (1979). Ott vindt het maar vreemd dat bij Genet, bij wie bepaald geen taboe op de homoseksualiteit berust, integendeel, niettemin de passieve rol bij het anale verkeer minderwaardig gevonden wordt en de actieve rol superieur. Hij meent dat voor zo'n waardering geen rationele gronden aan te geven zijn. Dat moge in Ott's eindeloze naïviteit zo zijn, maar ik hoop te hebben aangetoond dat er talloze historische, cultureelantropologische en psychologische argumenten aan te voeren zijn voor de positie van Genet. De traditie waarin (al of niet expliciet) passieve, vrouwelijke mannen bekritiseerd, bespot, beschreven of (als provocatie van de lezers) verheerlijkt worden, lijkt even universeel als de traditie van knapenliteratuur.

Vriendschap

Een derde steeds weerkerende typische traditie is die van de vriendschap, die al in de oudheid gepersonifieerd wordt in Achilles en Patroclos, Orestes en Pylades, Theseus en Pirithoüs, en voor Rome in Nisus en Euryalus uit de Aeneïs. Ook David en Jonathan uit de Hebreeuws-Christelijke literatuur horen hier thuis. De zogenaamde Thebaanse Schare heeft altijd bijzonder tot de verbeelding gesproken, waarschijnlijk door de verbinding van krijgsmacht en vriendschap. Vooral aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw vermelden auteurs deze exempla graag. De ontwikkelde lezers wisten zo'n klassiek keurmerk op zijn waarde te schatten: het kwam uit de veelbewonderde oudheid, was dus geen nieuwlichterij en kon dus weinig kwaad. Een dergelijke namesdropping functioneert dikwijls als een half verhulde code. In Wij twee jongens heet een verhaal van Lonnie Coleman: De Thebaanse krijgers. Het is het relaas van een ikverteller, een matroos op een Amerikaans oorlogsschip, uiteraard in de Middellandse Zee! De tweede bootsman praat provocerend nichterig: ‘Zou je misschien zo lief willen zijn me met mijn plunjezak te helpen? Je moesje is doodop.’ Hij laat er geen twijfel over bestaan dat zijn erotische voorkeur uitgaat naar mannen. Hij spreekt geringschattend over kerels met een vrouwelijke aanleg waar geen enkele zichzelf respecterende flikker twee keer naar zou kijken.’ En die bootsman zelf, Montgomery (!) ziet er mannelijk uit, is de beste bokser van het schip en verleidt ten leste de verteller: ‘Weet je dan niet dat de meeste vrouwen een hekel aan mannen hebben en van sex gebruik maken om ze te beledigen en de baas over ze te kunnen spelen? Ik bied je iets beters dan dat, verdomde idioot dat je bent. Ik bied je mijzelf en ik beloof je dat ik je zal krijgen en houden zolang - zolang dergelijke beloftes duren. Een soortgelijke ironisering van de duurzaamheid van de mannenliefde besluit zowel het tweede Bucolicon van Vergilius als André Gides roman De valsemunters.)

Het verhaal van Coleman heet De Thebaanse krijgers, verwijzend naar de al genoemde, vermaarde Heilige schare, de driehonderd soldaten die liefdesparen waren en de ruggegraat vormden van het leger van Thebe tijdens de hegemonie van die stad in Griekenland tussen 371-362 voor Christus. In de zogenaamde Andere Verzen uit de tweede druk van de Strofen van Andries de Hoghe nam Boutens een gedicht op Driehonderd waren wij... over de ‘schare’. En in John Addington Symonds' gedicht ter ere van, hoe kan het ook anders, Walt Whitman met de titel The Song of Love and Death:

The Theban Lovers, rising very wan, By death made holy, wave dim palms, and cry:

‘Hail brothers! who achieve what we begon!’

André Gide vertaalt in zijn moedige, hoewel sterk gedateerde filosofische dialoog Corydon (1921), over de irritante question de l'uranisme, het hele verhaal over de Thebanen zoals de Griekse schrijver Plutarchus (eerste eeuw na Christus) het vertelt. In de vriendschapsliteratuur wordt de erotische component meestal enigszins op de achtergrond gedrongen en geldt de mannelijkheid van de partners niet als problematisch. Als in de loop van de negentiende eeuw het thema beschrijfbaar wordt, gebeurt dat vaak via deze derde groep. Men beroept zich, enigszins ten onrechte, op Plato's Symposium en Phaedrus. Ten onrechte, omdat die eigenlijk over de knapenliefde gaan. Meer op hun plaats zijn de vele verwijzingen naar Walt Whitman. In Het huis dat vriendschap heet zou je de verhalen van Anton Brand en Doeschka Meijsing, respectievelijk De Dodendans en Augustijn tot de vriendschapstraditie kunnen rekenen: de protagonisten zijn in beide gevallen verbonden in een soort wapenbroederschap.

Tot het begin van de twintigste eeuw is er met de door mij gemaakte driedeling meestal goed te werken (en soms ook later, zoals blijkt). Maar met de opkomst van de moderne romankunst met zijn specifieke techniek en thematiek lukt het ontwerpen van een sluitende typologie steeds minder. Het is voor de schrijvers niet langer nodig of mogelijk om verhuld of in code te schrijven. Men kan soms de dingen bij de naam noemen of door verteltechniek de lezer manipuleren: het spreekt voor zich dat een ik-verteller die zichzelf als een heteroseksuele, begrijpende buitenstaander presenteert, voor het grote publiek aanvaardbaarder is dan bijvoorbeeld de vertellers van Genet die insiders zijn in de gesloten wereld van homoseksuele criminelen die ze beschrijven.

Er bestaan flink wat veelbelovende boeken en artikelen op het gebied van de literaire homostudies: The Poetry of Male Love; The Uses of Homosexuality in Literature; Homosexuality and Literature; Homosexuality in Literature; Zur Typologie der homosexuellen Literatur; Thesen zum Verhaltnis von Homosexualitat

Vervolg op pag. 19