Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 5]

Malicieus, scherpzinnig en vaak uitermate modern
Dagboeknotities van Victor Hugo

Zelf gezien door Victor Hugo Gekozen, geannoteerd en vertaald door Greetje van den Bergh Uitgever: De Arbeiderspers, serie Privé-Domein, 364 p., f 49,50
Rudi Wester

Victor Hugo met Charles en François-Victor op Yersey, 1860

Nu de felicitaties van minister Jack Lang aan de ‘vrouwen en mannen van beschaving die in 1985 Victor Hugo zullen maken’ wat verbleekt zijn, Frankrijk zich alweer opmaakt om François Mauriac te gaan herdenken en de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag haar tentoonstelling over dit genie van de negentiende eeuw reeds diep weggeborgen heeft, nu verschijnt er - maar beter laat dan nooit - Zelf gezien. Het is een keuze uit de duizenden kladjes, notitieboekjes en schriften met aantekeningen die Victor Hugo in de loop van zijn leven maakte en overal mee naar toe sleepte. Ik kan me voorstellen dat Greetje van den Bergh, van wie de uitstekende vertaling is en die er een handzaam en uitgebreid beschrijvend namenregister aan toegevoegd heeft, haar tijd nodig had om uit die onvoorstelbare hoeveelheid arbitrair geregistreerd materiaal te kunnen kiezen. Dat zij daarbij vooral de sociaal-historische invalshoek aangehouden heeft, is een gelukkige greep. Immers, wie zou niet alles willen horen van een man die in eigen persoon de restauratie, twee revoluties - van 1830 en 1848 -, de staatsgreep van Louis Napoleon en weer een keizerrijk, de Frans-Duitse oorlog en de Parijse Commune meegemaakt heeft?

De rest van zijn overdonderende activiteiten op literair, filosofisch en seksueel gebied is al genoegzaam bekend en voor het prachtige verslag van een ééndagsoproer in deze bundel krijgen ze van mij tien keer Notre Dame de Paris cadeau. Victor Hugo blijkt een opmerkelijk fijnzinnig gevoel voor detail te hebben, niets van de pompeuze grootheid in zijn toneelstukken of overdreven sentimentaliteit in zijn romans verstoort deze notities. Malicieus, scherpzinnig en vaak uitermate modern, doen ze zeker niet onder voor die van die andere grote observator van de negentiende eeuw, Stendhal. Ook Hugo stond met zijn neus overal vooraan: ‘Er wordt mij verteld dat er kanonnen staan op de place de la Bastille. Ik ga erheen.’ En keek en noteerde. Zelf gezien begint in 1830, als de achtentwintigjarige Hugo uitgefloten en bespot wordt naar aanleiding van de opvoering van zijn omstreden drama Hernani. Maar weinig daarover. Al hier constateert hij dat zijn vroegere overtuiging - royalist en katholiek - geleidelijk aan het veranderen is: ‘Wat wij na juli 1830 nodig hebben, is in feite de republiek en in naam de monarchie.’ Nu heeft hij de monarchie nog wel even - tot 1848 - bij de hand in de persoon van ‘burgerkoning’ Louis-Philippe. Aangezien Hugo regelmatig in zijn gezelschap verkeerde en hun gesprekken heet van de naald thuis opschreef, hebben wij nu het genoegen Louis-Philippe te horen spreken als was het een interview met Ischa. Vijf bladzijden achter elkaar ratelt de koning door, in de trant van: ‘Kijk, ik ga volgende maand naar Engeland. Ik kan rekenen op een heel vriendelijke ontvangst want ik spreek Engels (...) Ik moet zien te vermijden dat het een triomftocht wordt. Populariteit daarginds zou mij hier impopulair maken. Maar er is ook een ander probleem: ik moet mij evenmin al te koel laten ontvangen. Koel ontvangen daar, betekent spot hier. Ziet u, monsieur Hugo, het valt niet mee om de juiste gedragslijn te kiezen als men Louis-Philippe is!’

Victor Hugo tussen Juliette en zijn kleinkinderen Jeanne en Georges

Het Franse volk was het ook niet altijd met die gedragslijn eens, er braken regelmatig relletjes uit. En dank zij de nauwkeurige observaties van Hugo, zien we de Nationale Garde in gesloten formatie optrekken als was het een peloton ME'ers. Maar Hugo trekt zich niets van kogels of barricaden aan, hij loopt gewoon rechtdoor en altijd is er wel weer een vriendelijk iemand die hem herkent en even ophoudt met schieten. Als alle geschiedenisboeken zo geschreven waren, zou het niet zo'n verloederd vak op school geworden zijn.

Februarirevolutie

Letterlijk weergegeven gesprekken, korte aforismen of uiteenzettingen van zijn politieke ideeën wisselen af met roddels en spannende verslagen van de gebeurtenissen waaraan het Frankrijk van de negentiende eeuw zo rijk is. Hugo voorvoelt 1848 als hij op weg naar een veel te luxueus feest de kribbige opmerkingen van de toeschouwers hoort en hun gezichten ziet: ‘Wat er door aller hoofden speelt als de menigte met deze blik in de ogen naar de rijken kijkt, zijn geen gedachten maar ongeregeldheden.’

Dat was waarschijnlijk Hugo's grote kracht, hij had meer gevoel voor de ‘gewone mens’ dan voor het politieke steekspel van de machthebbers. Romantisch misschien, en vaak kinderlijk onnozel maar nooit demagogisch. Zijn soms van uur tot uur bijgehouden aantekeningen van de februarirevolutie - waaraan gelukkig veel ruimte wordt besteed, want ook dit is weer fascinerende lectuur - laten een volk zien dat naar zijn idee terecht in opstand komt, al keurt hij het geweld af. En de geachte afgevaardigde Hugo, op dat moment eigenlijk gewoon burger omdat de Kamer ontbonden is, is de enige die zich, ongewapend, in de massa durft te wagen om het regentschap van de hertogin van Orléans te bepleiten, hij vindt het zijn plicht als parlementslid om de republiek te verdedigen tegen de anarchie. Maar het volk wil de Bourbons niet meer, wil geen meesters meer en uiteindelijk moet hij opgeven. Door ja of nee te schreeuwen wordt nu een voorlopige regering gekozen. In de chaos biedt Lamartime, evenals Hugo schrijver-politicus, een combinatie die in Frankrijk niet zo zeldzaam is als in Nederland, hem het ministerie van Onderwijs aan maar Hugo weigert.

In een later teruggevonden fragment lezen we: ‘Voornemens die ik vanwege mijn aftreden niet heb kunnen uitvoeren: gratis en verplicht onderwijs. Afschaffing van

[p. 6]

de doodstraf. Afschaffing van onterende straffen en lijfstraffen. Hervorming van de rechterlijke macht. Voorbereidingen voor de Verenigde Staten van Europa. Rechten van de vrouw.’ Over de doodstraf heeft hij zijn hele leven al dezelfde mening gehad, hij is afkerig van iets dat niet meer ongedaan kan worden gemaakt. Een in die tijd zeer afwijkend standpunt, zoals te zien is aan twee gevallen van rechtspraak waarin hij verwikkeld raakt en die in extenso in Zelf gezien zijn opgenomen. Wat daarbij opvalt, is zijn consequente houding. Nu zijn het wel zijn eigen aantekeningen en kan hij zich ongetwijfeld mooier voordoen dan hij is, maar ook zijn romans vertonen dezelfde standvastige overtuiging. Overigens, de verbinding tussen de dingen die hij meemaakt en de weergave ervan in zijn boeken wordt in deze uitgave niet gelegd. Het gedetailleerd beschreven bezoek aan de Conciergerie, dat na Karel V staatsgevangenis was geworden, laat echter zien dat hij zich toen al voorbereidde op Les misérables.

Victor Hugo als dichtervorst

Ballingschap

Ondertussen is Louis-Napoléon uitgeroepen tot president van de republiek en Hugo's aanvankelijke welwillendheid slaat al snel om als hij de dictatoriale pretenties van ‘dat souvenir uit Holland’ - het gerucht gaat dat Louis geen Bonaparte is maar het gevolg van een vrijerij van Hortense de Beauhamais met de Nederlandse admiraal Verhuell - doorkrijgt: ‘Deze regering kan ik in één zin typeren: overal politie, nergens gerechtigheid.’ Bij de staatsgreep op 2 december 1851 die van Louis keizer Napoléon III zal maken, kan hij ternauwernood op een geleend paspoort ontvluchten. Achttien jaar zal hij in ballingschap verblijven op de Kanaaleilanden Jersey en Guemsey en over deze periode en de laatste, tot aan zijn dood in 1885 in Parijs, gaat nog een derde gedeelte van Zelf gezien.

De notities betreffen nu ook meer persoonlijke zaken als zijn kleinkinderen of zijn vrouw Adèle die op 27 augustus 1868 aan de gevolgen van een beroerte overlijdt. Hij is verslagen maar noteert op 30 augustus: ‘Kom! Ik moet weer aan het werk, het leven gaat door. Plicht.’ Tijdens zijn verbanning is hij onnoemelijk populair geworden door de publikatie van Les misérables en door zijn expliciete keus vóór het volk en tegen de keizer. Bij zijn terugkeer wordt hij dan ook opgewacht door een enorme menigte en deze ontvangst kwalificeert hij als ‘onbeschrijfelijk’ en dat wil wat zeggen voor Hugo.

Treurige tijden volgen nog. Hij lijdt honger (‘Een rat kost acht stuivers’) en gebrek tijdens de belegering van Parijs door de Pruisen en als hij in 1871 zijn zoon Charles moet begraven op het kerkhof Père-Lachaise, breekt net de Commune-opstand uit. Nog steeds houdt hij niet van geweld en anarchie en hij constateert bitter: ‘Deze Commune is even idioot als het parlement meedogenloos. Waanzin van twee kanten.’ Maar hij zal als een van de weinigen voortdurend blijven pleiten voor amnestie van de communards. Dat laatste komen we evenwel niet te weten uit Zelf gezien, want zijn aantekeningen worden nu heel schaars. Hugo overleeft iedereen: zijn laatste zoon overlijdt, zijn krankzinnige dochter krijgt een hersenbloeding en ook Juliette Drouet, die al vijftig jaar zijn maitresse is, sterft. Niet zonder reden zal de samenstelster gekozen hebben voor deze enige en allerlaatste aantekening uit 1880: ‘Wat de mens werkelijk bestand maakt tegen rampen, is meer liefde. Elkander liefhebben, elkander helpen.’ Sentimentele overwegingen van een oude man? Het Franse volk zag dat anders. Meer dan twee miljoen mensen woonden de dodenwake onder de Arc de Triomphe en de bijzetting in het Panthéon bij. Helaas heeft hij dat zelf niet meer gezien, hij zou er een mooi verhaal van hebben gemaakt.