Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 12]

Met jezelf naar bed
Masturbatie door de eeuwen heen

Histoire d'une grande peur: La Masturbation door Jean Strengers en Anne van Neck Uitgever: Editions de l'université de Bruxelles, 232 p., f 37,50
Geschiedenis van de seksuele normen. Oudheid, middeleeuwen, zeventiende eeuw door Coen van Einde Boas Uitgever: De Nederiandsche Boekhandel/Dekker & van de Vegt, 208 p., f 45, -
Ewald Pironet

Een van de meest indrukwekkende masturbatie-scènes die ik ooit las staat in Memoires van de Heer Daegeman van Louis Paul Boon. Ik was zeventien toen ik de roman op het spoor kwam, want het stond zoals bijna alle werken van ‘Boontje’ niet in het open rek van de bibliotheek, maar wel in een afgesloten magazijn. Om daaruit een boek te krijgen moest je een briefje invullen en afgeven bij de bibliothecaris. Ik had er ondertussen een sport van gemaakt om uit te vissen welke boeken wel in de steekkaartenbak, maar niet in het open rek zaten. Gelukkig stond ik op goede voet met de bibliothecaris zodat ik zelfs een keer alleen in het magazijn, mijn finis Africae, mocht ronddwalen. Daar ontdekte ik Memoires van de Heer Daegeman.

Mijn grootste leesplezier bestond in die tijd uit het achterhalen waarom een boek niet zomaar voor het grijpen lag in de bibliotheek. De masturbatie-scène in Memoires van de Heer Daegeman - het staat ondertussen bij mij in het rek - zal ongetwijfeld een voldoende reden geweest zijn: ‘Nog steeds waren we onze puberteitsjaren niet ontgroeid, en ondanks de vele moeilijkheden die ons, drie op zichzelf levende en op elkaar aangewezen knapen, omringden en bedreigden, leverden we ons nog aan gemeenschappelijke onanie over. Het gebeurde niet stiekem, we namen plaats naast elkaar, na eerst een streep in het zand te hebben getrokken. (...) En toen gebeurde het met Anneke. (...) Ze stonden reeds klaar, de gulp open, het fiere wapen voorwaarts, als dat twaalfjarige Anneke aankwam. Het was Steven die riep: ‘Kijk eens, Anneke, we spelen ons af!’ Ze rukten en snokten aan hun tuig, terwijl Steven ook nog verder zei: ‘Kijk wie van ons drietal het verst kan spuiten.’ Uit Geschiedenis van de seksuele normen van Coen van Emde Boas en vooral uit Histoire d'une grande peur: la masturbation van Jean Stengers en Anne van Neck blijkt dat er een tijd geweest is dat masturberen een verplicht nummer was.

Dat de middeleeuwen de laatste jaren in het middelpunt van de belangstelling staan is genoegzaam bekend. In het spoor van bestsellers als De waanzinnige 14de eeuw van Barbara Tuchmann en Montaillou van Le Roy Ladurie, volgden een hele reeks historische werken als De kathedralenbouwers van Duby, De magie van het kwaad door Reliquet en zelfs De atlas van de middeleeuwen door Donald Matthew. Maar er is, eveneens vooral in Frankrijk, buitengewone interesse voor de negentiende eeuw. In dat verband verschijnen voornamelijk studies over het lichaam, hygiëne, seksualiteit, prostitutie, liefde en zo meer.

Vrouw doende met twee kunstpenissen, Attische beker, tweede helft zesde eeuw voor Chr.

Enkele titels die voor zich spreken: Misérable et glorieuse. La femme du XIXe siècle door J.-P. Aron (Flammarion, 1980), Le pénis et la démoralisation de l'Occident door J.-P. Aron en R. Kempf (Bernard Grasset, 1978), Les filles de noces. Misère sexuelle et prostitution au 19e siècle door A. Corbin (Aubier Montagne, 1978), of van dezelfde auteur Le miasme et la jonquille. La dorat et l'imaginaire social au 18e et 19e siècle (Aubier Montagne, 1982). Cyrille Offermans noemde dit laatste boek bij ‘De Beste Boeken van 1984’ en omschreef het als ‘een schitterende cultuurgeschiedenis van de hygiëne, die zich - ofschoon hoogst serieus van opzet - laat lezen als een satire’. Deze werken zijn (nog) niet vertaald in het Nederlands, maar kennen wel (goedkope) herdrukken (meestal bij Ed. Complexe - Historique, Brussel). Aan het begin van deze stroom zou wel eens Michel Foucault kunnen staan, wiens eerste deel van Histoire de la sexualité, La volonté de savoir (Gallimard, 1976 en recent in het Nederlands verschenen bij SUN), voor een groot gedeelte handelt over de vorige eeuw. In ieder geval is Histoire d'une grande peur: la masturbation een hoogtepunt in deze beweging.

Ventielfunctie

Geschiedenis van de seksuele normen behandelt de oudheid, middeleeuwen en de zeventiende eeuw, en vult Histoire d'une grande peur enigszins aan. Als onderwerpen komen er hetero- en homoseksualiteit, sodomie, groepseks, prostitutie, pedofilie... en masturbatie aan bod. Het boek staat vol aardige afbeeldingen van Griekse olielampjes met de soixante-neuf, tot en met het schilderij Het glas limonade van Gerard ter Borgh, dat op de Hermitage-tentoonstelling in Rotterdam te zien was. Maar de tekst laat me in de steek. Wat de ‘norm’ was met betrekking tot masturbatie tot de achttiende eeuw is me er niet zo duidelijk uit geworden. Het grootste euvel van dit boek is daarmee aangehaald: veel plaatjes, weinig praatjes.

Onanerende boer, houtsculptuur uit een Middenduits dranklokaal, zestiende eeuw

Ik kwam alleen te weten dat de Grieken het een zeer nuttige ‘ventielfunctie’ vonden, om de levenssappen in harmonie te houden, en dus om gezond te blijven. Een

[p. 13]

afbeelding van een Attische beker waarop een vrouw met een kunstpenis masturbeert moet dit illustreren. De moeite waard vond ik wel een zestiende eeuwse houtsculptuur van een boer die zich aftrekt. Verrassend was een ets van Rembrandt uit 1646 waar een jonge man zich met beide handen afrukt. Maar Stengers en Van Neck leerden me meer op twintig bladzijden, dan van Emde Boas op tweehonderd. En er waren voor 1700 al interessante ontwikkelingen.

De zestiende eeuwse Italiaanse anatomist Fallopius beschreef masturbatie als een goede manier om de groei van de penis te bevorderen. De ouders raadde hij aan erop toe te zien dat hun kinderen het ‘multam et frequentem extensionem’ zouden doen. Andere medici propageerden masturbatie als de manier bij uitstek om overtollig en slecht sperma kwijt te geraken. Theologen zagen daarentegen wel twee bezwaren: het was ‘tegennatuurlijk’, (wat dat ook mag zijn) en bovendien verspilde men er potentieel leven mee. Daarbij verwezen ze naar de parabel over Onan in de Bijbel. Een hoogst eigenaardige verwijzing. In Genesis staat dat telkens als Onan met de vrouw van zijn broer samen was, hij ‘het zaad op de grond verloren (liet) gaan, om voor zijn broer geen kind te verwekken’. Dit wijst eerder op coïtus interruptus dan op masturbatie. Niettemin staat ‘de zonde van Onan’ ook vandaag nog voor beide.

Onanerende jongen, ets van Rembrandt, 1624

In de negentiende eeuw was er een massale hysterie over masturbatie. In augustus 1832 schreef Gaétan Viaris een brief aan zijn vader en deed er het overlijden van een vriend uit de doeken: ‘Hij kreeg smaak in la chose, en deed het zo en zóveel dat hij in enkele dagen, van de grote bolwangige kerel die hij was, aftakelde, mager, uitgemergeld en verlept stierf na afschuwelijk lijden.’ Gaétan vroeg zijn vader meteen om geld - sommige vrouwen deden immers niets voor niets - om zich niet te hoeven overgeven aan la chose. In 1883 verscheen de roman Charlot s'amuse van Paul Bonnetain. Het verhaalt de droevige geschiedenis van een jonge man die, slachtoffer van zijn ontucht en somber van afstomping, in het water springt. Bonnetain werd in 1884 vervolgd wegens obsceniteiten. Hij verdedigde zich door te beweren een ‘roman scientifique’ geschreven te hebben en werd vrijgesproken.

Een laatste voorbeeld. Leopold I, de eerste koning der Belgen, schreef op 30 mei 1853 een brief aan Queen Victoria waarin hij uiteenzette waarom zijn oudste zoon, de latere koning Leopold II die toen nog geen achttien was, zo vlug mogelijk moest trouwen: ‘young men often fall into a habit destructive of health, mind, spirit, in short everything.’ Voor alle verdere uitleg verwees hij Victoria door naar haar echtgenoot Albert! Ik heb het even opgesnord voor de geïnteresseerden: Leopold II huwde op 22 augustus 1853 met Maria-Hendrika, hij achttien en zij zeventien jaar oud.

Horrorverhalen

Oorzaak van de grote angst voor masturbatie was een brochure van enkele tientallen pagina's die in 1715 te Londen verscheen. De volledige titel wil ik u niet onthouden: Onania, or the heinoussin of self-pollution, and all its frightful consequences in both sexes considered, with spiritual and physical advice to those who have already injured themselves by this abominable practice. De auteur was anoniem, maar alles wijst naar een Engelse charlatan. Het succes was ongemeen groot; de brochure kende vele herdrukken, aangevuld met ‘ingezonden’ brieven van lezers die de horrorverhalen nog aandikten. Wat stond er dan in? Masturbatie was niet alleen ‘tegennatuurlijk’, maar ook een daad met ernstige fysieke gevolgen. Rond 1670 had de Duitse arts Ettmüller masturbatie al aangewezen als de oorzaak van gonorroea, en zijn Engelse collega Baynard bracht het dertig jaar later in verband met impotentie. In Onania kwam daar een hele waslijst bij: zweren, stuipen, epilepsie, tering... Masturbatie leidde hoe dan ook naar het graf.

Remedies werden ook aan de hand gedaan. Berouw en kastijding kwamen natuurlijk op de eerste plaats. Het eten van bonen, erwten en artisjokken moest men mijden en een koud bad kon wonderen doen. Dit waren middeltjes die reeds eerder aangeprezen werden, maar nieuw in Onania was een exclusief medicijn dat je kon kopen in een boekhandel. De gewiekste kwakzalver had daarmee meer succes dan ooit. De definitieve doorbraak van de kruistocht tegen masturbatie op het vasteland kwam in 1755. Een zekere dr. Tissot uit Zürich publiceerde toen een gelijkwaardig boekje vol met zwendelpraatjes, dat tevens vele herdrukken kende en vertaald werd in het Engels, Duits, Italiaans en Nederlands.

De maatregelen die daarop volgden om masturbatie tegen te gaan, waren grenzeloos inventief, zo blijkt uit Histoire d'une grande peur. Het ledikant werd vaak in twee gescheiden, zodat men niet meer aan het onderste deel van het lichaam kon. Op slaapzalen was de onderkant bovendien verlicht om controle te vergemakkelijken. Men ging nog verder: handen werden aan bedsponden vastgebonden, speciale nachtkledij ontworpen, toestellen om erecties of aanrakingen te voorkomen verkocht... een hele industrie hield zich bezig met de strijd tegen masturbatie. De psychische druk nam toe: naast allerhande ziekten en de ‘hel’ werd bruut gedreigd met wegknippen en afsnijden. Dat leidde tot de merkwaardige hausse van castratie angst tijdens de negentiende eeuw. Pas op het eind van die eeuw zou men in medisch opzicht van de prietpraat van Tissot en anderen brandhout kunnen maken, moreel bleef masturbatie nog lang taboe.

Begin deze eeuw schreef Baden-Powell in zijn basiswerk Scouting for boys dat tabak en alcohol sommigen konden verleiden. Hij zag echter een veel groter gevaar in wat hij omschreef als beastliness, smeerlapperij. Een beter woord kon hij zich echt niet voorstellen, voegde hij daar aan toe. Met die smeerlapperij bedoelde hij ongetwijfeld masturbatie; in zijn ogen vernietigde het de wil tot leven en de gezondheid. In 1953 verklaarde dr. Niedermeyer dat bij masturbatie de ziel, het zelfvertrouwen en de persoonlijke waardigheid vernietigd werden. Deze opvatting wordt door sommigen nog steeds gepredikt, maar sinds 1968 zien Stengers en Van Neck het tij keren. Dr. Pomeroy bestempelde toen masturbatie als een opwindende en prettige ervaring. Hij zag er geen enkel gevaar in, het was zelfs positief, goed en gezond; een hulp voor jongeren om op een natuurlijke manier seksueel rijp te worden. Drie jaar later sloot Mc Carty zich daarbij aan en haalde het in als ‘a gift of God’. Deze nieuwe ontwikkeling is reeds terug te vinden in de encyclopedieën. In de Encyclopaedia Britannica (1974) staat bij ‘masturbation’: ‘the stigma against masturbation is decreasing, and many students of sexual behaviour extoll its virtues as being healthy, pleasurable, sedative, and a release of tension.’ En Memoires van de Heer Daegeman - ik ben het met eigen ogen gaan zien - staat nu, zeven jaar later gewoon in het rek van de bibliotheek. Een goede reden voor masturbatie heeft Anthony Burgess ooit gegeven: ‘voor schrijvers is het noodzakelijk - als ze telkens een vrouw moeten versieren rest er geen tijd meer om meesterwerken te schrijven.’ In hoeverre dit ook geldt voor lezers mag u zelf uitmaken

■