Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 5]

De nerveuze sensibiliteit van de Mann dynastie
Brieven van Erika Mann, een autobiografische roman van Frido Mann

Erika Mann, Briefe und Antworten, Band I en Band II Bezorgd door Anna Zanco Prestel Uitgever; Spangenberg/Ellermann, Importeur Nilsson & Lamm, 281 en 268 p., f 62,55 per deel
Professor Parsifal door Frido Mann Uitgever: Spangenberg/Ellermann Importeur Nilsson & Lamm, f 54,20
Gerda Meijerink

Uit vijfduizend brieven die Erika Mann in de loop van haar leven schreef en zo'n dertienhonderd antwoorden, selecteerde Anna Zanco Prestel er respectievelijk 209 en 48, die nu in twee gebonden delen bij Ellermann Verlag zijn verschenen. Ze beslaan het tijdvak 1922, toen Erika zeventien jaar oud was en in München het Gymnasium bezocht, tot 1969, het jaar van haar dood. Ze zijn in vierentwintig, chronologisch geordende, rubrieken ingedeeld, die steeds door korte, maar verhelderende biografische notities worden ingeleid. Voetnoten geven de noodzakelijke informatie over namen en feiten die in de brieven voorkomen, een personenregister dat het tweede deel afsluit maakt deze uitgave tot een editorisch gaaf geheel.

Het is nu zestien jaar na de dood van Erika Mann en het werd tijd dat er wat meer contour gebracht werd in het vrij diffuse beeld dat tot dusver van haar bestond. Helaas heeft haar vrij onverwachte dood verhinderd dat zij haar plan om een autobiografie te schrijven kon verwezenlijken. Naar wat zij zelf als de rode draad van haar leven beschouwde moeten we noodgedwongen gissen en zeker wat de emotionele kant van haar leven betreft blijven er vraagtekens bestaan. Het is trouwens de vraag of Erika daarover in haar biografie opheldering zou hebben verschaft, uit een aantal brieven krijg je de indruk dat zij zichzelf eerder in concrete daden en handelingen wenste te definiëren dan in haar gevoelens en de roerselen van haar ziel. Ze lijkt daarin meer op haar moeder, Katia Mann, zoals die uit haar ‘Ungeschriebene Memoiren’ naar voren komt, dan op haar vader Thomas of haar broer Klaus, ook al zijn de banden die ze met beiden had hecht en heeft ze met beiden intens samengeleefd en gewerkt. Juist door dat nauwe contact met die twee emotioneel uiterst gecompliceerde mannen heeft Erika zichzelf de rol toebedeeld van de steun en toeverlaat, van de oudste dochter, het oudere zusje, dat orde op zaken stelde en het overzicht behield. ‘Maar Erika was altijd iemand die het praktisch handelen voorstond, iemand “who gets things done”,’ schreef haar jongere broer Golo ter gelegenheid van haar zestigste verjaardag, een tekst die samen met de rede van Martin Gregor-Dellin bij haar begrafenis aan deel II van de brieven is toegevoegd. Ook Gregor-Dellin beschrijft haar eeuwig jeugdige beweeglijkheid, haar enthousiasme waarmee ze anderen aanstak, haar onvermoeibare denkkracht, haar scherpe geest. Wat tot dusver niemand heeft beschreven, maar wat bij mensen die haar vrienden waren bekend is, is het grillige van haar karakter, de plotselinge afkeer die ze van iemand kon hebben als die anders dacht of handelde als haar zinde. Om futiliteiten kon ze haar beste vrienden plotseling laten vallen, was dan niet meer tot rede te brengen, sloot zich af.

Thomas Mann met Frido en Tonio in Californië (1948);

Erika, Katja en Thomas Mann (1949);

Na haar terugkeer uit het Amerikaanse Exil was ze onverzoenlijk tegenover alles en iedereen waaraan ook maar de geringste verdenking van nationaalsocialistische betrokkenheid kleefde, veel minder geneigd tot begrip voor de omstandigheden waarin mensen hun integriteit moesten zien te handhaven dan haar broer Klaus. Is het niet het feit dat bij alle verdiensten Erika Mann's leven iets onvoltooids heeft gehouden, en dat het eigenlijk alleen de paar jaren van het Pfeffermühle-succes waren waarin haar talent zich voluit kon ontplooien, wat haar toenemende rigiditeit kan verklaren? Is wellicht de omstandigheid dat ze een vrouw was de oorzaak geweest van de secondaire rol die de artisticiteit in haar leven heeft gespeeld? Zo op het oog heeft haar vrouw-zijn haar nauwelijks parten gespeeld en vormde het in de jaren waarin ze met Klaus een Dandy-achtig leven leidde wellicht een voordeel. Maar waardoor moet de misrekening van haar huwelijk met de ijdele Gustav Gründgens verklaard worden? En wat is de betekenis van de jarenlange lesbische verhouding die ze met Therese Giehse onderhield, waar ze weliswaar nooit geheimzinnig over heeft gedaan, maar die haar toch, zeker in het homofobe Amerika van die tijd, aan banden moet hebben gelegd? De twee delen brieven geven over deze zaken geen opheldering; brieven aan of van Gründgens en Therese Giehse zijn niet opgenomen, ze waren óf niet voorhanden, óf stonden onder een of ander embargo. Je kunt de overtuiging toegedaan zijn dat haar intieme leven er niet toe doet, dat alleen de openbare kant van haar leven van belang is. Maar zolang niemand bewezen heeft dat er in het geval van Erika Mann nauwelijks wisselwerking is geweest tussen die twee domeinen, is het gelegitimeerd om vragen te stellen.

Erika en Klaus (1927)

Uit de nu bijeengebrachte brieven wordt in ieder geval wel duidelijk hoe veelzijdig Erika Mann was en hoe zeer de politieke gebeurtenissen, vanaf het begin van de jaren dertig toen zij zelf het doelwit werd van nationaal-socialistische insinuaties, haar leven bepaalden. Indrukwekkend zijn haar brieven uit 1936 waarin ze haar vader ervan probeert te overtuigen dat zijn zwijgen over de nationaal-socialistische terreur niet langer verantwoord is. Indrukwekkend zijn ook haar brieven uit de tijd waarin zij in de Verenigde Staten tot het inzicht komt dat ze het slachtoffer is geworden van de alom heersende communisten-hetze. Haar terugkeer naar Europa gaat niet van

[p. 6]

harte en je kunt je afvragen in hoeverre de toewijding waarmee ze zich op het beheer van de nalatenschap van haar broer Klaus en die van haar vader stort, geen compensatie is voor de veel zelfstandiger rol die ze had kunnen spelen wanneer ze door haar Amerikaanse ervaringen niet zou zijn ontmoedigd. Een belangrijke rol heeft zeker ook de ziekte gespeeld, die zich vanaf het eind van de jaren vijftig openbaarde en die haar bewegingsvrijheid meer en meer beperkte. In haar brieven dramatiseert ze die ziekte nooit, ze is zelfs bereid, als men daar tenminste geen aanstoot aan neemt, om, gesteund door twee krukken, het Thomas Mann Gymnasium te komen openen. Bij zoveel doorzettingsvermogen en geestkracht is het geen wonder dat de naam Erika Mann wel altijd met een voorstelling van jeugdigheid en elan verbonden zal blijven. Er is geen mooiere nagedachtenis denkbaar.

Fictionele erfenis

Tegelijkertijd met deze keuze uit de brieven van Erika Mann is bij dezelfde uitgever de ‘autobiografische roman’ Professor Parsifal verschenen. De auteur is Frido Mann, het neefje van Erika, de zoon van haar jongste broer Michael, de kleinzoon dus van Thomas Mann. De dagboeken en brieven van Thomas Mann getuigen ervan dat deze Frido, of Fridolin, niet zomaar een kleinzoon, maar zijn lievelingskleinkind was, bovendien het kind dat model stond voor Nepomuk Schneidewein, het jongetje dat in de roman Dr. Faustus met zoveel liefde wordt beschreven en dat op vijfjarige leeftijd aan hersenvliesontsteking sterft. ‘Bewegt wie immer von Frido's schönen Augen’ en ‘Mittags mit dem kleinen Fridolin auf der Promenade. Wenn es vorüber ist, sagt er “habt”. Dies für Nepomuk Schneidewein’, schrijft Thomas Mann in zijn dagboeken. Een brief aan Bruno Walter, waarin hij uitvoerig over zijn kleinzoon vertelt, vraagt hij later weer ter inzage om er bij het schrijven van het 44ste hoofdstuk van Dr. Faustus gebruik van te maken.

Je kunt er donder op zeggen dat een kind waarvan op die manier een bezienswaardigheid wordt gemaakt, geen gemakkelijk leven te wachten staat. Niet alleen was het belast met de nerveuze sensibiliteit waaraan de meeste leden van de Mann-dynastie te kampen hadden, ook droeg het de fictionele erfenis van het elfenkind Nepo, over wiens dood hele generaties lezers stille tranen hebben vergoten en die in levende lijve dan toch te ontmoeten menigeen het gevoel moet hebben gegeven in een enigszins aards aandoend hiernamaals terecht te zijn gekomen. De ironische titel Professor Parsifal wekt dan ook de verwachting dat hier een tot volwassenheid gedijde man op superieure wijze afrekent met zijn erfenis, maar helaas komt de lezer bedrogen uit, achter de titel houdt zich een loodzware tekst verborgen waarin voor ironie weinig plaats is ingeruimd. Wat je leest is een mengeling van herinneringen, dagboeknotities en overpeinzingen die de ontwikkeling weergeven van een intellectueel, ene Alexander, die eerst als musicus, dan als theoloog, vervolgens als psycholoog en ten slotte als medicus een niet onverdienstelijke academische carrière opbouwt. Het voortdurend veranderen van discipline heeft te maken met een innerlijke onrust die gevoed wordt door de behoefte om de menselijke nood te helpen lenigen. ‘Het is liefde voor de mens. En wat is liefde tenslotte anders dan een voortdurende wisseling tussen geluk en wanhoop, tussen streven, struikelen, vallen en weer opstaan - en dat een heel leven lang...’, luiden de laatste woorden van dit boek. Het is niet de enige passage waarin een inzicht of een bewering ietwat galmend overkomt. Maar Alexander, als musicus op het spoor gezet door Wagner's Parsifal, is een Graal-zoeker en aan dat soort mensen is enig pathos niet vreemd. Zijn leven verloopt dan ook niet zomaar, maar is een echte ‘Werdegang’ en beweegt zich van keerpunt tot keerpunt. Vooral zijn worsteling met het katholicisme en zijn bekering ten slotte tot het katholieke geloof, wordt uitvoerig weergegeven. Rond 1968 ontdekt hij dan de marxistische heilsleer en sympathiseert met de studentenbeweging van die tijd. Als psycholoog werkt hij enige tijd in de DDR, waar hij zijn op Carl Rogers gebaseerde therapiemodel introduceert, tot hij daar stilzwijgend wordt weggewerkt en zijn carrière in het Westen voortzet. ‘Onze held Alexander’, zoals hij in een ouderwetse vertelstijl wordt aangeduid, geniet zowel voor- als nadelen van het feit dat hij de kleinzoon is van een legendarische grootvader. Ook heeft hij een oom K. gehad, wiens zelfmoord ooit grote indruk op hem maakte en aan wiens vrijheidslievende ideeën hij zich verplicht voelt. Als achtjarig jongetje, opgroeiend in Californië, was hij al tot dezelfde inzichten gekomen als waarvan deze oom getuigt in zijn laatste boeken en opstellen. In het eerste hoofdstuk van Professor Parsifal worden wat onscherpe herinneringen opgehaald aan die Californische tijd, aan de grootvader in Pacific Palisades, aan een tante E., die de versjes schreef die Alexander tussen de schuifdeuren moest opzeggen, aan zijn vader de musicus. Ook aan een latere tijd heeft Alexander herinneringen, onder andere aan de begrafenis van de grote grootvader en het bij die gelegenheid genomen besluit een van zijn familie onafhankelijke weg te gaan.

De Figuur Alexander, dat mag intussen duidelijk zijn, is als fictioneel personage weinig geloofwaardig, zijn huid is te dun, die van zijn ware ego, Frido Mann, wordt er niet door verhuld. Van een autobiografische roman is hier dan ook geen sprake, de auteur Frido Mann heeft met Professor Parsifal in een wat gekunstelde vorm zijn memoires geschreven, je hoeft niet eens over een sleutel te beschikken om de zalen van zijn geheugen te betreden en de zich daar ophoudende mensen te identificeren. Professor Parsifal is daarmee een dubbelzinnig boek geworden. Óf je schrijft een roman over de ambivalente situatie waarin de telg uit een legendarische familie zich bevindt - dat zou een belangwekkend gegeven kunnen zijn - maar dan moet alles in die roman verbeelde werkelijkheid zijn. Óf je schrijft je herinneringen als de kleinzoon van Thomas Mann. In dat laatste geval moet de auteur zich ervan bewust zijn dat het belang van zijn eigen persoon niet verder reikt dan de grenzen van zijn herinneringsvermogen. Wat Frido Mann met dit boek heeft ondernomen, is een poging om over zijn eigen schaduw én over die van zijn grootvader heen te stappen. Dat is hem niet gelukt.

■